Дорилейн гергара тӀом (1097)

Дорилейн гергара тӀом
Коьрта конфликт: Хьалхара жӀарахойн тӀелатар
Дорилейн гергара тӀом, Histoire d'Outremer, XIVe siècle, BN MS Fr. 352 f. 49
Терахь	1097 шеран 1 июлехь
Меттиг	Дорилейн гергахь, Туркойчоь
ЖамӀ	ЖӀарахойн толам
МостагӀий
ЖӀарахой Туркой-сельджукаш (Руман султанат)
БӀаьччаш
Тарентан Боэмунд Тарентан Танкред Монтейлан Адемар Бульонан Готфрид Гуго де Вермандуа Кылыч-Арслан I ГӀази ибн Данишменд
Массон ницкъаш
15 эз.гергга 8 эз.гергга 4 эз.гергга 3 эз.гергга
Викиларми чохь медиафайлаш

Дориле́йн ге́ргара тӀом (турк. Dorileon Muharebesi; 1097 шеран 1 июлехь) — Хьалхара жӀарахойн тӀелатаран эскарна а, Руман султанан Кылыч-Арслан I-чун а, ДанышмендгӀеран эмиран ГӀазин а цхьаьнатоьхна эскаршна а йукъара жӀарахойн толамца чекхбаьлла тӀом.

Хьалхара жӀарахойн тӀелатаран эскар Никей йаьккхинчул тӀаьхьа Жимчу Азехула Антиохин тӀелата дахара. Сихха эскар шина декъе декъаделира: 20 000 сов стаг волу авангард Боэмундан, Танкредан, Нормандин Робертан, Блуан Стефанан баьччаллица, ткъа коьрта ницкъаш — 30 000 сов стаг — Фландрин Робертан, Гуго Сийлахьволчун, Бульонан Готфридан, Тулузин Раймундан баьччаллица дара.

Сельджукийн султан Кылыч-Арслан а, ДанышмендгӀеран Гюмюштегин ГӀази а, Кайсерин Хьасан бай а кхерам бахьнехь цакхетамаш дӀа а баьхна шайн ницкъаш вовшахтуьйхира. Цара 8 эзар стегах лаьтта эскарца Дорилейн гена доццуш жӀарахой богӀу некъан шинне а агӀора кӀело йира.

1097 шеран 1 июлехь, жӀарахойн авангард гича, сельджукаш цунна тӀелетира, уьш тешна бара иза дерриг эскар хиларх. Уьш толам баьккхин бовлушехь, тӀекхиира жӀарахойн эскаран тӀехьахушха тӀедеина коьрта дакъа. Кылыч-Арслан ведира.

Дорилейн гергара тӀом бийцина дӀайазбина масех гинчо латинан маттахь хроникашкахь а, кехаташкахь а. Царна йукъахь

• «Франкаша а, кхечу КъудсгӀалахоша а дина гӀуллакхаш» (Gesta Francorum) цӀе йолу анониман болх. Йазбина 1101 шерал хьалха^[1][2] Тарентан Боэмундан баьччаллехь^[1][3]Дорилейн гергара тӀам тӀехь дакъа лаьцначу норманнийн къонахчо.
• «Къудс-ГӀала йаьккхина франкийн истори» (Historia Francorum) цӀе йолу болх йазбина 1098—1099 шерашкахь мозгӀаро Ажилан Раймунда, тӀам тӀехь иза Тулузин Раймундан мозгӀар а вара, епископан Адемаран гергара а вара^[4][5][6].
• «Къудс-ГӀалин истори» (Historia Hierosolymitana) йазйина Шартран Фульхерийс, иза йуьхьанца Нормандин Робертан уллехь вара, цул тӀаьхьа Булонан Балдуинан капеллан вара. Шен хроника цуо йазйина 1101—1127 шерашкахь^[4][7][8].
• «Рибемонтан Ансельма Реймсан архиепископе Манасси II-гӀачуьнга йаздина кехат»^[9].
• «Блуасан а, Шартран а графа Стефана зудчуьнга Аделига Антиохин гергара дахьийтина кехат»^[10].
• «ЖӀарахойн эскаран куьйгалхоша папега Урбану II-гӀачуьнга 1098 шеран 11 сентябрехь йаздина кехат»^[11].
• ТӀелатаран декъахоша Пизин архиепископа Даймбера а, Бульонан Годфрида а, Раймунд де Сен-Жила а 1099 шеран сентябрехь баьхначу толамех лаьцна йаздира папега^[12].

Гиначеран тешаллаш доцуш мехала хьосташ ду, гиначеран тешаллийн бух тӀехь хӀиттийна хроникаш.Каннин Радульф^[en] тӀетевжина Танкредан а, гуо лацаран кхечу декъашхойн дийцаршна^[13][14]; Аахенан Альберт, хетарехь, хууш волчу хиламийн тешан йайначу хроникин тӀетевжинера^[15][16][17], Тиран Гийома йаздинера Аахенан Альбертан а, Ажилан Раймундан Шартран Фульхерин хроникашна тӀетевжина^[18].

Малхбален а, желтойн а хроникхоша а, историкаш а ло хиламаш кхечу агӀора гар, гойту латинан авторийн ца девза хьелаш. Византин императоран Комнин Алексей I-чун йоьӀа Комнина Аннас, йаздо византихоша дакъа лаьцна тӀелатарех^[19]. Хиламийн нийсархочо Эдессин Матфей тӀетевжира хӀинца дайначу эрмалойн документашна, гинчеран дийцаршна, ша тидам бинчунна^[20]. Шемахо Михаила, Шемин православин килсан патриарха, XII бӀешарахь йаздина^[20].

Бусалбанийн хьосташкахь Хьалхара жӀарахойн тӀелатар дуьстича кӀезиг гайтина. К. Хилленбранда дийцарехь, Анатолин кхерста туьркийн хьалхара истори ледара документашка йаьккхина, ткъа бусалбанийн хьосташа оьшшучул тидам тӀе ца бохуьйту оцу тӀеманна. ТӀом боццу хьахабо шина хроникехь^[21]: Ибн аль-Каланисис (1073—1160)^[22] (Цуо терахь хӀоттадо 490 шеран 20 раджабан/ 1097 шеран 4 июлан тӀеман^[21]) а, Ибн аль-Асира (1160—1233)^[20] а.

1097 шеран 6 майра 19 июнь кхаччалц жӀарахойн эскаро Никейн гуо латтийра, иза коьрта шахьар йара Анатолера сельджукийн пачхьалкхан. Византихоша жӀарахойх къайлаха барт бира гуонехь бисинчаьрца гӀала схьайарх. 19 июнехь пенашна тӀелеттачу хенахь, гуонехь бисинчара гӀалин чуйитира византин тобанаш^[23]. 26 июнехь жӀарахойн хьалхара тобанаш дӀайахара Никейра Жимачу Азехула^[23]. «Алексиадехь» Комнина Аннас гойту, эскар гулделира Лефке тӀай долчохь 25 километр Никейн малхбалехьа (йа Сакарьйан малхбузен геннан Гёксунан тӀай долчохь)^[23][24]. ТӀелатарехь дакъалаьцначу «Франкийн гӀуллакхийн» анониман авторо, йаздина, жӀарахой цигахь лаьттира шина дийнахь. 29 июнехь уьш эрках бевлла къилбехьа бахара^[23]. Никей дӀайеллачул тӀаьхьа зудчуьнга йаздинчу кехатехь Блуан Стефана хаам бо, Антиохе баха сацам барах. ЖӀарахой ца хӀиттира «Ӏийса пайхамаран коше бовла боьлхачеран новкъа» баха, Никейн малхбалехьахула Юлиополисехула, Анкирехула (Анкара), Киликин кевнашкахула, хӀунда аьлча и некъ чекхболура сельджукийн кӀошташкахула, цундела хаьржира Дорилейхула некъ^[23]. ЖӀарахой Дорилей нагӀора боьлхий ма-хиъи Кылыч-Арслана, гӀоьнна кхайкхира ДанышмендгӀеран Гюмюштегина ГӀазига а, Кайсерин байга Хьасанега а. ницкъаш цхьаьнатоьхна, уьш севцира Дорилейн (хӀинца Эскишахьар) гена доццуш 8 эзар стаг барам болу эскарца. Сельджукийн эскаро кӀело йира жӀарахой богӀучу новкъан шинне агӀора^[25][26].

ЖӀарахой Сангариусан тогӀене кхечира, иза дика йогӀура кхерстачеран тӀеман тактикица. ЖӀарахойн тхьамданаш ларбаларна гӀайгӀа ца бира. Ши корпус къаьстина йоьдура, вовшашца зӀе а йацара^[23].

30 июнехь жӀарахойн тхьамданаша лагерь йиллира ширачу Дорилейн гергахь^[27]. Ажилан Раймунда йаздира, тӀом эркал дехьадевлла кхоалгӀачу дийнахь хилира аьлла^[23]. Шартран Фульхерийс а, Рибемонтан Ансельма а билгалдаьккхира, жӀарахойн мостагӀ дуьхьала кхийтира кхоалгӀачу дийнан Ӏуьйрана, 1 июлехь^[23].

Массара а гинчара тешалла до, жӀарахойн эскар дӀабуьйлабеллачул тӀаьхьа ши де даьлча шина декъе буьйлабелира. Ажилан Раймунда йаздо, декъаделира цхьа де даьлча, хӀунда аьлча провансалхой авангардал цхьа де тӀаьхьа новкъа бевлира. Хьалха йоьдуш йара Боэмундан, Танкредан, Нормандин Робертан, Блуан Стефанан тобанаш 20 000 сов стаг волуш. Коьрта ницкъаш — 30 000 сов стаг — Фландрин Робертан, Гуго Сийлахьчун, Бульонан Готфридан, Тулузин Раймундан баьччаллица къаьстина богӀуш бара^[23]. Ф. И. Успенскийс, хьосташ ца гойтуш, шек вара Годфрида тӀамехь дакъалацарх, чӀагӀдора: «хууш ду, Годфрида Дорилейра тӀамехь дакъа ца лацарх лаьцна»^[28].

Декъадаларан бахьна билггала хууш дац, хӀунда аьлча хьосташа иза тайп-тайпана дуьйцура. Коьрта эскарехь волу Ажилан Раймундан, хетара, декъа хууш ца дар, иза авангардан баьччанийн гӀалат дара, уьш сихбелла хьалхабевллера^[23]: «Новкъан шолгӀачу дийнахь Боэмунд масех элаца къаьстира графах, епископах, герцогах»^[29]. Авангардаца воьдучу Шартран Фульхерийс, декъадаларан бахьна ца дуьйцу^[23]. Иштта авангардехь хиллачу «Франкийн гӀуллакхаш» цӀе йолчу дийцаран анониман авторо, лору новкъа болуш бода хиларна ца кхетам^[23]: «Годфруан герцог, Раймонан граф, Гуго Сийлахьверг ши де хьалха тӀепаз байра; некъ бекъалучехь тилбелла, уьш, шайна а ца хууш, къаьстира эскаран коьрта ницкъех йоккхачу тобанца»^[30]. Каннан Радульфа билгалдоккхура, цхьаболчара эскар хууш декъна лорура, амма цуо ша иза харц дора^[23]. Аахенан Альберта дийцарехь, шина дийнахь цхьаьна некъ бина эскаран тхьамданаша цхьаьна барт бира сурсатийн къоьлла хиларна^[31][23]. Комнина Аннас (Татикийгара хаамаш кхаьчначу) йаздора, «Боэмундан цуьнан дехар бахьнехь бакъо йелира авангардехь ваха»^[24].

Ж. Мишос тӀеэцна бертахь декъаран верси: «Йеса а, хи доцучу а меттигехула баха безан дела, эскар дийкъира шина корпусе»^[32]. Т. Эсбриджа^[en] дийцарехь, тхьамданаша сацам бира шайн ницкъаш шина декъе бекъа а, дӀабоьлхуш дика йукъаметтиг латто а. Цунна хетарехь, жӀарахойн эскар 70 000 стаг гергга дара. Цхьаьна меттигехула чекхбовла царна оьшура кхо де кхаччалц хан. Иштта эскар чекхдаккхар оьшура меттигера сурсаташ ца тоарна. План йара 4 де даьлча Дорилейхь вовшахкхета^[33]. Дж. Франсан хетарехь, декъадаларан бакъ долу бахьна дукха хилар а, цхьа баьччалла ца хилар а дара^[23].

Дорилейра тӀемах лаьцна дерриг хьосташа билгалдоккху, бекъабалар бахьнехь жӀарахойн эскарна салташна йукъахь боккха иэшам хилар. Ажилан Раймунд йаздина, тӀом боьдучу хенахь эскаран ши дакъа лаьттара вовшашна ши миля гена (пхи километр гергга)^[23]

Гинчара Кылыч-Арсланан эскаран боккха барамех йаздинехь а (Ажилан Раймунда йаздина 150 эзар «турко» вара аьлла^[29], Рибемонтан Ансельма — 260 эзар^[9], Фульхерийс^[30] а, «Франкийн гӀуллакхийн» анониман авторо — 360 эзар) Дж. Франса дийцарехь, иза цӀена фантази йу^[23], Т. Эсбриджан хетарехь — «кхин а чӀогӀа доккхадар» ду^[33]. Кылыч-Арсланан эскар, хила тарлора, дуккха а кӀезга хила жӀарахойн ницкъел. Цундела иза уьдура дуьххьала дӀа а хӀоьттина тӀом барах^[23]. Историкаша султанан эскаран мах хадабо 6^[34] — 7-8 эзар бере^[35].

Хьалхара жӀарахойн тӀелатаран хроникхоша ца бийцира тӀеман билггала меттиг. Дийцарехь тӀом хилира ши тогӀе вовшахкхетачехь, эрк долчохь, хӀунда аьлча Каннан Радульфа йаздина, тӀом хилира эрках бевлча^[23]. ЖӀарахой легӀана тогӀене кхечира малхбузехьара, нисса сельджукийн эскаран кӀелоне^[23].

1098 шеран 11 сентябрехь «папега Урбан II-гӀачунга йаздина жӀарахойн къонахаллин куьйгалхойн кехат тӀехь» цара хьахийна «Доротиллера» тӀом^[23][36][37] (Заборовн гочехь — Дорилейн аре^[11]). Ажилан Раймундан могӀаман цхьаьна испискех дуьйцу «in campo florido»^[23][36][37] тӀемах лаьцна. Аахенан Альберта йаздина тӀеман меттигех «ХӀинца Озеллис олу, Догорганхин тогӀе»^{[23][36][37][31]}. Боэмундан тхьамданашка дахьийтина кехат тӀехь хаам бора сельджукаш Ореллисехь Дегорганхихь тӀелатарх лаьцна. Амма цхьан а оцу меттигийн цӀерех муьлханиг муьлха йу ца хаало^[23]. Комнина Аннас бен цӀе ца йаьккхина меттиган «Дорилейн аре»^[36][37]. Иза бахьнехь дукхаха болу историкашна (царна йукъахь Ч. Оман^[27]) хетара, тӀом хилла Дорилей йолчохь^[38] аьлла. Ти́ран Гийома йаздина, тӀом болабалале эскар доьдура Горгони (Дорилей) эркан тогӀенца^[23].

Амма тӀом Дорилейхь йа цунна гергахь хиларна реза боцурш бу^[23][36]. Фон дер Гольц а, цунна тӀаьхьа Г. Хагенмейер^[en] а, шеконехь бара, жӀарахой Никейра 26 инехь арабевлла 30 июнехь буса Дорилей кхачарна. ГӀала Лефкера 22 сахьт некъ бу^[23][37][39]. Руман новкъахула Лефкера Дорилей йезткъа километр йу. Уггаре аттачу хьелашца Годфридан а, Петр Халбатхочун а эскар сиха дахалур дац Европехула Барбароссин эскар санна (дийнахь 29 километр). Амма оцу боларца а эскар кхочура дацара Дорилей шина дийнахь. Иза хир йара гӀалин ткъе итт километр генахь. Ма-дарра аьлча жӀарахой боьлхура кхин а меллаша, хӀунда аьлча новкъарло йора йезачу ворданаша. Хагенмейеран «Хронологешца» эскаро берхӀитта километр некъ бора дийнахь^[23]. Цундела тӀом Лефкен къилбехьа шовзткъа — шовзткъе итт километрал гена хила йиш йац (Гёксун дехьа-сехьаволийлин)^[23]. ЖӀарахой Никейн къилбехьа боьдуш хилча, тӀаккха и некъ боьдуш хуьлу тогӀене Босузукан кхоъ-пхиъ километр къилбаседехьахула. Тера ду, нисса оцу жӀара-некъ болчура аренехь хилла хила тарло и тӀом^[23]. Ишттачу кепара, фон дер Гольца а, Хагенмейер а лерина нисбира оцу тӀеман меттиг хӀинцалерачу Босузук йа Инёню гӀаланашна гергахь Кхара-су долчохь^{[23][37][39][35]}. С. Рансимена йаздина, иза къовсаме ду аьлла. Цунна хетарехь тӀом хилла Сари-су (Батис) аренехь, цигахула богӀура Лефкера дуьхьала болу некъ^[36][23].

1 июлехь авангард кхин дӀайоьдуш йара, амма дукха хан йалале талламхоша хабар деира мостагӀийн доккха эскар тӀекхочуш ду аьлла. Боэмунд омар делира ишал долчу эрзашна тӀехь хӀитта аьлла. ЖӀарахой ца кхиира меттиг дӀалаца, агӀонашна а, тӀехьахула а сельджукаш тӀелетира^[27]. Фульхерийс йаздина: «Делкъана шолгӀачу сахьтехь талламхошна гира герга йогӀу туркойн авангард; тхайна ма-хии, оха сихха четарш хӀиттийра эрз баьллачу цхьаьна меттиге, тхайга ма довлало сиха мохьах паргӀат девлла тӀом боло»^[40]. ЖӀарахой цецбехира, эскар деккъа дошлойн пхьарчхойх лаьтташ хиларо^[41]: «берриш говрашкахь, герз пхенан Ӏодмаш, церан гӀиллакхехь ма-дарра»^[30]. Сельджукаш тӀелетира сихха массо а агӀора, лелайора шайн даиман йолу тактика, жӀарахошна гуонаха а хьийзаш, пхенийн догӀа детташ, хӀаллак бора тӀом болабалале лагере ца кхиина жӀарахой. Коьрта ницкъаш хӀинца а бацара, Боэмунд садетташ берриш тӀелата омар ца деш Ӏара, мостагӀ сихха тӀекхачаре сатуьйсура. Амма мостагӀийн пхьарчхой бехха герга ца богӀура. ТӀелатара, пхенаш кхуьйсий, агӀонашка дӀабоьлхура^[41].

Наггахь жӀарахой аьттонза аракховдура, цара шеш кхин а жигара кхуьйсучу пхенашна кӀела кхуьйсура. Цунах кхетта, мостагӀ дӀакхосса а ца гӀерташ, могӀнаш нисдира. Амма иштта а церан могӀнаш эгадора пхенийн догӀано. Франкийн баккхий иэшамаш хилира, ткъа мостагӀчунна хӀумма а ца хилла ала мегар дара. ЖӀарахой лагере йухабевлира^[42].

ТӀом боьдучу хенахь, тӀелетачеран дакъа мозгӀарш, лайш, зударий бойуш, талораш деш, лагерна чуиккхира. Лагере йухабовлу жӀарахой байна, талорхоша йитира лагерь. Царна шеш лелхо жӀарахой йухабогӀуш хийтира, уьш бевдда богӀий ца хаара царна^[42][43]. Гина волу, Шартран Фульхерийс, тӀеман и мур иштта буьйцу: «ГӀотана доьхкина ьстагӀий санна вовшашна тӀеттӀатаӀийна, дегош а, кхераделла а, тхуна массо агӀора гуо бина туркоша, ца даьхьа кӀеззиг а хьалха даха цхьанне меттехь»^[42][44]. Цуо дийцарехь «туркоша чӀогӀа латтийра тхо цхьаьна цхьа сахьт доладелча йалхалгӀа сахьт доладаллалц»^[45]. Дерриг долчо билгало йора сихха а, къематан бохаман^[42]. ЖӀарахой латтабалар, Т. Эсбриджа хетарехь «тӀеман низман доккха хьуьнар а, баьччаллин говзаллин дог ирахӀоьттина жамӀ а дара». Цуо Боэмундан а, Робертан а толамах элира «лакхарчу низман кхиам» бу аьлла^[33].

Хьалхо оццу дийнахь Боэмунда геланчаш бахийтира шолгӀа эскар лаха^[46][29]. Царна лагерь карийра йалх йа ворхӀ миля тӀеман генахь. ТӀемах хаам кхаьчна, Годфрид, Тулузин Раймунд, кхин тхьамданаш сих белира тӀеман арене, шайн эскарал хьалха а буьйлуш. Хьалха геланчаш бахийтира Боэмундан шеш тӀекхочуш дуй хаийтархьама. Дошлой битира лагерехь^[47]. Кылыч-Арсланан ца хаара шолгӀа эскар дуй, иза гучудалар лардеш а дацара. Схьакхаьчна жӀарахойн тоба хьалайелира тогӀенан йистера ламанан дукъ тӀе, иза гучуйелира Боэмундан лагеран тӀелата гӀертачу сельджукийн аьрру агӀора а, тӀехьашхула а. Хьолан мах хадийна, Годфрида дисинчу эскаре омар дахьийтира сихло аьлла, ткъ ша шеца йолчу жима 50 къонахах йолу тобанца тӀелетира шу тӀе, цигахь цунна вайнера султан шен хойшца. Коьртачу эскарера жӀарахой гӀоьнна сихбелла богӀура^[48].

Ч. Оманан хетарехь, уьш могӀанехь лела ца лора, дӀа ца хӀитталора Ӏеманчу тӀеман могӀане сихбаларна. Хьалхара тобанаш дуккха а хьалхайевллера тӀаьхьабогӀучарел, цундела хӀора тоба мостагӀчунна тӀейахара боцучу новкъа. Авангардан аьтту агӀонна уггаре герга йахара Тулузин Раймондан тоба, аьттухьа — Фландрин граф вара. Уггаре аьтту позици лецира епископан Адемаран тобано, иза дукъ хадийна Кылыч-Арсланан эскаран йуккъан тӀехьахула аравелира^[48]. Амма, Дж. Франсус, Адемаран тобано аьтту йисттера меттиг лаьцна йаздинехь а, тӀаккха а гайтира, Кылыч-Арсланан эскаран йуккъан тӀехьахула друмлинашкахула велира Тулузин Раймонд аьлла^[23].

Сельджукаш кхийтира, керла эскар кхаьчний, амма могӀанаш нисдан ца кхиира. ТӀехьашхула йуккъе йетташ жӀарахоша хьаьшира церан аьрру агӀо. Боэмундан гӀелделлачу эскаран дог айаделира, тӀелетира гӀоьнна кхаьчна жӀарахой мостагӀчунна тӀехьа гича. Сельджукийн аьрру тӀам керсталлин шина эскарна йукъаӀевдинера. ЖӀарахой тӀехьаидира бевддачу мостагӀашна, церан лагерь схьайаьккхира^[48].

Оцу тӀемал тӀаьхьа дуккха а кӀирнашкахь Кылыч-Арслан ца ваьхьара йуха а тӀом бан. ЖӀарахой йуха новкъа бевлча, цара тидам бира некъа йисташка: «хьалхара а, шолгӀа денойн дохаллехь некъ чекхбаллалц тхуна карора йелла говраш а, белла церан дай а»^[49][29].

Ж. Мишос йаздира Кылыч-Арсланан баккхийчу иэшамех лаьцна: «бусалбачеран эскарх кхо эзар лакхара а, ткъа эзар сов лахара а чинаш Ӏохкура байина»^[32]. Амма иэшамаш дог дохучул кӀезиг бара. Сельджукаша хало Ӏевшира тӀеман тӀаьххьарчу итт минотехь, оцу хенахь церан аьрру агӀо йукъабаханера керстачеран шина эскарна. Годфридан эскарера Франкашна хӀумма а ца хиллера. Боэмундан эскаран салтий пхеа сахьтехь лаьттира пхенийн догӀанан кӀелахь, амма церан гӀагӀнаша гӀо дира царна, адамел алсама говраш йайира. Сельджукийн иэшам кхо эзар стаг хилира^[49][33]. Толамхойн — виъ эзар^[49][32][33].

Иза бара «ЖӀарахойн тӀелатар долийначул тӀаьхьара уггаре боккха тӀом»^[32].

ЖӀарахойн толам ца хууш хилира. Шина эскаран латтарх вовшашна хууш дацара — Богемунде кхача Годфридан ийшира пхи сахьт, царна йукъахь йалх йа ворхӀ миля бен йоцушшехь^[50].

Анониман волу тӀом гинчо сельджукийн майраллин лакхара мах хадийра, билгалдаьккхира, «нагахь туркой керста хиллехьара, уьш расех уггаре диканиш хир бара» аьлла^[51], «Муьлхха а стаг, мел зиеделла а, дешна а валахь, йаздан ваьхьар вуй теша туркойн говзаллех, сийлаллех, майраллех… . . шуна карор бацара царел онда, майра йа говза тӀемлой»^[33]

Ибн аль-Каланисис дийцарехь, «исламан гӀуллакхна оцу иэхье бохамах хаам беинчул тӀаьхьа, адамийн сингаттам а, кхерам а чӀагӀбелира». Дорилейхь иэшаро доьналлех бохийра сельджукаш, цхьа хан йаллалц уьш дуьххьала дӀа жӀарошца Ӏиттабаларх къехкара. Султан дисинчу эскарца, мостагӀчунна сурсаташ ца дитархьама, новкъахь аренаш йагош, малхбалехьа ведира^[33]. Сельджукаш иэшаран дуьххьала долу бахьна хилира цхьацца гӀаланашкахь хилла гӀовттамаш. «Франкийн гӀуллакхаш» цӀе йолчу тептаран анониман авторо дийцарехь, водучу хенахь султанан дийзира оцу гӀаланашка хӀилланца чуваха. Оцу дерриг хӀумано жӀарахойн аьттоне баьккхира Анатолехула малхбалехьа боьду некъ^[23].

• История крестовых походов в документах и материалах / Заборов М. А.. — М.: Высшая школа, 1977.:
  • Письмо предводителей крестоносного рыцарства папе Урбану II от 11 сентября 1098 г. — С. 97—103.
  • Матфей Эдесский. Из «Хронографии» Матфея Эдесского. — С. 108—110, 118—119.
  • Анна Комнина. Из «Алексиады» Анны Комниной. — С. 110—113, 116—118.
• Анна Комнина. Алексиада. — СПб.: Алетейя, 1996.
• Ибн аль-Каланиси, Гибб Г. Дамасские хроники жӀарахойн. — ЗАО «Центрполиграф», 2009. — 383 с. — (Хроники военных сражений). — ISBN 978-5-9524-4106-4.
• Albert of Aix. Historia expeditionis Hierosolymitanae (лат.). The Latin Library. thelatinlibrary.com. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 29 май.
• Foucher de Chartres. Histoire des croisades. — J.-L.-J. Briere, 1825.
• Krey August C. I. Battle of Dorylaeum. (July 1, 1097) // The First Crusade: The Accounts of Eye-Witnesses and Participants(ингалс.). — Princeton University Press, 1921. — P. 113—118.
• Letters of the Crusaders(ингалс.) / Dana C. Munro^[en]. — Philadelphia: University of Pennsylvania, 1896. — Vol. 1:4. — (Translations and Reprints from the Original Sources of European History).
  • Stephen, Count of Blois and Chartres, To his Wife Adele. — P. 5—8.
  • Godfrey, Raymond and Daimbert to the Pope. — P. 8—11.
• Letter from Daimbert, Archbishop of Pisa, Godfrey of Bouillon, and Raymond, Count of St. Gilles // The History Of The Crusades(ингалс.) / Michaud J. Fr., Tr. by W. Robson. — 1853. — Vol. 3. — P. 362—364.
• Anonymi Gesta Francorum et aliorum Hierosolymitanorum; mit Erläuterungen hrsg. von Heinrich Hagenmeyer / Hagenmeyer H.^[en]. — Heidelberg: C. Winter, 1890.

• Горгони // Гимры — Двигатели судовые. — СПб. ; [М.] : typus т-ва И. Д. Сытина, 1912. — С. 398—399. — (Военная энциклопедия : [в 18 т.] / под ред. К. И. Величко [и др.] ; 1911—1915, т. 8).
• Мишо Г. История Крестовых походов / пер. с фр. С. Л. Клячко. — М.-СПб.: Изд. товарищества М. О. Вольфа, 1884.
• Успенский Ф. История крестовых походов. — Юрайт, 2017. — С. 20—25. — 353 с.
• Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусульм. перспектива. — Диля, 2008. — 670 с. — ISBN 978-5-88503-623-8.
• Asbridge Th.^[en]. Into Anatolia // The First Crusade: A New History(ингалс.). — N. Y.: Simon and Schuster, 2005. — P. 131—139. — ISBN 978-1-84983-769-9.
• Bennett M., Connolly P., Gillingham J., Lazenby J. Dorylaeum, battle of // The Hutchinson Dictionary of Ancient & Medieval Warfare. — Taylor & Francis, 1998. — P. 103. — ISBN 978-1-57958-116-9.
• Demirkent I^[tr]. KILICARSLAN I // Islamansiklopedisi. — 2002. — Vol. 25. — S. 396—399.
• France J. CH: 6. The first enemy: the Turks of Asia Minor // Victory in the East: A Military History of the First Crusade(ингалс.). — N. Y.: Cambridge University Press, 1994. — P. 143—196. — ISBN 978-0-521-58987-1.
• France J. Dorylaion, Battle of (1097) // The Crusades: An Encyclopedia / Alan V. Murray. — ABC-CLIO, 2006. — С. 363—364. — 488 с. — ISBN 978-1-57607-862-4.
• Goltz Colmar von der. Anatolische Ausflüge. — Schall u. Gund, 2016 (1896). — S. 457—459.
• Hagenmeyer H.^[en]. Chronologie de la première croisade(франц.). — Paris: E. Leroux, 1902.
• Kostick C.^[en]. The Social Structure of the First Crusade(ингалс.). — Leiden: BRILL, 2008. — (The Medieval Mediterranean, Volume: 76). — ISBN 978-90-47-44502-9. — ISBN 978-90-04-16665-3. — DOI:10.1163/j.ctt1w8h1gw.
• Oman Ch. W. Ch. A History of the Art of War: The Middle Ages from the Fourth to the Fourteenth Century. — L.: Putnam's, 1898. — P. 271—276.
• Runciman St. A History of the Crusades. — Cambridge University Press, 1987. — Vol. 1. — P. 186—187. — ISBN 978-0-521-34770-9.
• Turan O. Selçuklular Zamanında Türkiye. — Turan Neşriyat Yurdu, 1971.