Bezkres poranka

Bezkres poranka. O teologii poetyckiej i teologiach kontrkultury

Autor	Michał Gołębiowski
Tematyka	literaturoznawstwo, teologia[1]
Typ utworu	esej[1]
Data powstania	2020
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Kraków
Język	język polski
Data wydania	2020
Wydawca	Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów
poprzednia Niewiasta z perłą następna Ojcowie Kościoła i dylematy religijności wczesnonowożytnej
Cytaty w Wikicytatach

Bezkres poranka. O teologii poetyckiej i teologiach kontrkultury – książka eseistyczna Michała Gołębiowskiego wydana w 2020 roku nakładem Wydawnictwa Tyniec w ramach biblioteki Christianitas.

W 2022 roku książka otrzymała Nagrodę Specjalną Identitas^[2][3][4][5].

Podejmowanym w książce tematem jest teologiczność poezji w rozmaitych jej realizacjach, od wczesnego chrześcijaństwa po Młodą Polskę i modernizm, jak również odbicie idei capax Dei w twórczości kontrkulturowej lat 60. XX wieku (m.in. artystów hippisowskich, The Who, The Byrds czy Jima Morrisona)^[1][6][7]. Integralną częścią książki są medytacyjne rozważania na temat metafizyki literatury oraz twórczości artystycznej^[8]. Specyfika poezji została wyjaśniona przez pryzmat egzystencjalnej samotności osoby ludzkiej:

Antoni Lange był przekonany, że wszelka twórczość literacka, a w szczególności twórczość poetycka, wyrasta z problemu cierpienia, jednocześnie będąc na ten problem swoistą odpowiedzią. Sensem liryki jest ponoć przynoszenie pocieszenia poprzez przetwarzanie bólu we wzniosłość. Jest w tym oczywiście sporo racji, choć takie postawienie sprawy nie wyczerpuje tematu. Sądzę zatem, że podstawową dominantą twórczości lirycznej, czymś, co nadaje jej życie i sens, jest samotność człowieka (...). Wiersz jest bowiem krokiem w stronę złamania wspomnianej samotności poprzez próbę „przekazania nieprzekazywalnego”. Ale jest przy tym próbą z góry skazaną na niepowodzenie, ruchem, który na zawsze pozostanie tylko gestem i próbą. I właśnie to napięcie tłumaczy specyficzną formę niedosłowności, jaką przybiera dzieło liryczne^[9].

Autor definiuje kulturę zarówno przez pryzmat myśli młodopolskiej, m.in. Antoniego Langego i Henriego Bergsona (twórczość jako przejaw „pędu życiowego”), jak również katolickiego personalizmu spod znaku Jacquesa Maritaina („humanizm Wcielenia”) oraz Karola Wojtyły (twórczość jako naśladowanie Boskiego aktu stwórczego)^[10].

Kontrkultura lat 60. XX wieku, reprezentowana przez tzw. „dzieci kwiaty”, została w książce zinterpretowana przez pryzmat długiego trwania, kontynuacji oraz ewolucji formuły życia proponowanej przez cyganerię artystyczną fin de siècle’u oraz zasad amerykańskiego transcendentalizmu^[1][6].

Doceniono „prowokacyjne”, choć „uzasadnione akademicko” zestawienia wspólnych kluczowych motywów poezji nowożytnej, modernistycznej, a także sztuki i muzyki rockowej związanej z ruchem hippisowskim^{[1][6][11][12]}. Maciej Urbanowski określił eseistykę Gołębiowskiego jako „wyrafinowaną, także stylistycznie”^[13], klasyfikując ją jako kulturową propedeutykę do wiary chrześcijańskiej^[14].

Zdaniem Bastosza Jastrzębskiego przyjęta przez autora metoda przypomina podejście Ojców Kościoła do kultury, zwłaszcza ideę logos spermatikos („ziaren zbawienia [w kulturze pogańskiej]”) oraz anima naturaliter christiana („duszy ludzkiej z natury chrześcijańskiej”), czyli względnie inkluzywizmu teologicznego, uniwersalizmu zbawienia oraz pewnych interpretacji anonimowego chrześcijaństwa^[7]. Marcin Cielecki dostrzegł tutaj podobieństwa do hermeneutyki prawosławnego teologa, Oliviera Clémenta^[15]. W książce Dziedziniec pogan Cielecki pisze:

Tekst raz napisany żyje dalej w lekturze. Michał Gołębiowski nie czyni zatem nic innego, jak czyta. Z zaangażowaniem, całym sobą, czyli tak, jak tego pragnąłby każdy autor. Pasja autora spotyka się z pasją czytelnika. Zapewne nie może być inaczej, gdy trwa spór dwóch namiętności. Michał Gołębiowski szuka i znajduje w pismach poetów „ten sens”, mnie pozostają znaki zapytania, znaki wątpliwości^[16].

Jak zauważyła Marta Kwaśnicka, Bezkres poranka –

przypomina o tym, że literatura jest spotkaniem człowieka z jego tajemnicą. Uprawianie poezji polega na badaniu tego, co ludzkie; jest opisywaniem naszej kruchości i niesamowystarczalności, jest zatem także rodzajem myślenia religijnego (...). Autor przekonuje, że z otchłani ludzkiego serca wyczytać można naprawdę wiele i że czasem dobrze jest być zmiażdżonym czy wypalonym, jeśli w boleści udaje się poznać siebie^[17].

Krzysztof Wołodźko stwierdził natomiast:

Można na Bezkres poranka spojrzeć jeszcze inaczej. Poezja i teologia, kultura i mistyka służą autorowi jako lustro, w którym wszyscy możemy się przejrzeć. Człowiek religijny skonfrontowany jest z człowiekiem poreligijnym (...). Gołębiowski nie występuje w roli moralisty, nie mówi nam otwartym tekstem, czy to źle, czy dobrze. Poezja poreligijna i człowiek poreligijny (...) wciąż staje wobec tajemnicy, wciąż mierzy się z pytaniami ostatecznymi, a egzystencjalny ból bywa dojmujący i nie do ugaszenia^[11].

Zdaniem Jaremy Piekutowskiego –

Gołębiowski (...) odnajduje istotowe dla chrześcijaństwa wartości i elementy estetyki w bardzo różnych dziełach kultury, także w tych, które w pewnych wersjach tradycyjnej wizji świata się nie mieszczą. Taki jest też „Bezkres poranka” – zbiór szkiców poświęconych poezji i niestrudzonemu odnajdywaniu w niej elementu metafizycznego i mistycznego. A może nie jest ono „niestrudzone”, tylko właśnie jak najbardziej naturalne?^[8]

W 2022 roku książka otrzymała Nagrodę Specjalną Identitas^[2][3][4][5].

• Jan Borowski, Ochrzcić kulturę. W rozmowie z Michałem Gołębiowskim, „Miesięcznik Adeste”, Lipiec 2020
• prof. dr hab. Bartosz Jastrzębski, Przedmowa do Bezkresu poranka, Tyniec 2020
• Marcin Cielecki, Kartkowanie światła, „Nowy Napis Co Tydzień” #111
• Elżbieta Wiater, Szukanie śladów Boga, „Nowe Książki”, nr 1/2021
• Krzysztof Wołodźko, Kontrkultura i chrześcijaństwo. Opowieść nieoczywista, „Znak”, 803/kwiecień 2022
• Judyta Dąbrowska, Jim Morrison poetą religijnym? O książce Michała Gołębiowskiego „Bezkres poranka”, „Klub Jagielloński”, 5 marca 2021
• Niesławne P., Bezkres poranka / Michał Gołębiowski, „Statek Głupców”, 12 stycznia 2021
• Narkotyki, wolna miłość i alternatywna religijność nie są wynalazkami hipisów. Z Michałem Gołębiowskim rozmawia Mirosław Haładyj
• O teologii poetyckiej i teologiach kontrkultury „Bezkres poranka”: Konwersatorium w Radiu Lublin
• Alternatywa dla zastanego porządku rzeczywistości. Michał Gołębiowski o kontrkulturze: Polskie Radio 24