János Szentágothai
Imię i nazwisko urodzenia | János Schimert | ||
---|---|---|---|
Data i miejsce urodzenia | 31 października 1912 | ||
Data i miejsce śmierci | 8 września 1994 | ||
Przyczyna śmierci | zawał serca | ||
Zawód, zajęcie | anatom, neurofizjolog | ||
Narodowość | węgierska | ||
Tytuł naukowy | profesor | ||
Alma Mater | |||
Uczelnia | Uniwersytet Budapeszteński | ||
Wyznanie | luteranizm | ||
Rodzice | Gustav Schimert | ||
Małżeństwo | Alice Biberauer | ||
Dzieci | Katalin | ||
Odznaczenia | |||
|
János Szentágothai (wym. [ˈjaːnoʃ ˈsɛnta:gotɒj], 31 października 1912 w Budapeszcie – 8 września 1994 w Budapeszcie) – węgierski anatom i neurofizjolog.
Życie, edukacja, działalność publiczna
Szentágothai urodził się w zamożnej rodzinie węgierskiego lekarza niemieckiego pochodzenia Gustava Schimerta jako drugi z jego sześciu synów. Tradycja lekarska w rodzinie Schimertów sięgała kilku pokoleń i wieków wstecz: dwóch przodków Szentágothaia należało do pierwszych studentów medycyny Uniwersytetu Budapeszteńskiego, jeden z pradziadków piastował stanowisko szefa katedry chirurgii tegoż Uniwersytetu, a dziadek ze strony matki był pierwszym węgierskim profesorem urologii[1].
W wieku 16 lat, podczas nauki w budapeszteńskim gimnazjum Reichdeutsche Schule (1922–30), Szentágothai otrzymał w prezencie mikroskop, który wykorzystał do badania sporządzonych własnoręcznie preparatów histologicznych mózgów myszy. Od tego czasu pozostał trwale zainteresowany problematyką neuroanatomii i neurofizjologii[2] .
W roku 1930 rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Budapeszteńskim. Po zdaniu egzaminów z anatomii został asystentem Instytutu Anatomii, w którym prowadzono badania mózgu. Już jako student Szentágothai włączył się czynnie w prowadzone tam badania naukowe. Studia ukończył w roku 1936, a w roku 1942 uzyskał stopień doktorski.
W roku 1938 Szentágothai poślubił Alice Biberauer, z którą miał trzy córki: Katalin (urodzoną w 1939), Klárę (1941) i Márię Krisztinę (1951). Wszystkie one wybrały zawód lekarza[3].
W roku 1940 zmienił nazwisko z Schimert na Szentágothai. Upamiętnia ono transylwańskie miasto Szentágotha (rum. Agnita), z którego pochodziła rodzina ojca. Powodem tej zmiany była niechęć wobec narodowo-socjalistycznych Niemiec. W tym samym roku opuścił Uniwersytet Bazylejski, gdzie odbywał studia podoktorskie, w geście solidarności z wydalonymi ze Szwajcarii Żydami zajmującymi podobną do niego pozycję naukową[4] .
W ostatnich tygodniach II wojny światowej Szentágothai został wcielony do armii i służył jako lekarz w szpitalu polowym nr 559 w austriackim Bad Kissingen. Wraz z pacjentami i pozostałym personelem szpitala został na kilka miesięcy jeńcem wojennym armii amerykańskiej[5].
W czasie powstania węgierskiego w roku 1956 Szentágothai był przewodniczącym komitetu rewolucyjnego na swoim uniwersytecie w Peczu. Z tego powodu musiał ukrywać się przez pewien czas po upadku powstania[6].
W 1959 r. został członkiem zagranicznym PAN[7].
W roku 1985 Szentágothai został posłem węgierskiego parlamentu. Zaangażował się tam w działania na rzecz ochrony środowiska przeciwstawiając się budowie elektrowni Gabčíkovo–Nagymaros(inne języki). W roku 1990, w pierwszych demokratycznych wyborach na Węgrzech po roku 1947, został wybrany na posła nowego parlamentu jako jeden z kilku jedynie posłów zasiadających w poprzednim, komunistycznym parlamencie. Funkcję tę pełnił do roku 1994. W roku 1992 został odznaczony węgierskim Orderem Zasługi (Krzyż Komandorski z Gwiazdą).
W wolnym czasie malował akwarele i pisał wiersze[4][8][9]. Za najważniejsze cele swego życia uważał „być człowiekiem kulturalnym w sensie, jaki miało to w końcu 20. wieku, być człowiekiem honoru niezależnie od okoliczności historycznych i, ponad wszystko, być dobrym chrześcijaninem”[6].
Kariera naukowa
Rozpoczynając w trakcie studiów swoje badania znalazł się Szentágothai w centrum toczącej się wówczas w świecie naukowym dyskusji między zwolennikami koncepcji autonomicznego układu nerwowego jako rozproszonej ciągłej sieci włókien nerwowych, a tymi, którzy uważali neurony za autonomiczne komórki tworzące nieciągła sieć poprzez połączenia aksonów między sobą. Opracował on w tym okresie metodę badania szlaków i połączeń nerwowych poprzez śledzenie przebiegu wybarwionych srebrem zdegenerowanych włókien nerwowych uszkodzonych wcześniej celowo neuronów. Prace Szentágothaia przyczyniły się do zwycięstwa drugiej ze wspomnianych koncepcji. W trakcie pracy w Uniwersytecie Budapeszteńskim otrzymał tytuł profesorski.
W roku 1946, Szentágothai objął stanowisko kierownika Instytutu Anatomii zniszczonego podczas wojny Uniwersytetu w Peczu. Zreorganizował tam system nauczania i zebrał zespół prowadzący badania eksperymentalne nad anatomią czynnościową łuków odruchowych i synaps oraz nad regulacją neuroendokrynną i embriologią układu nerwowowego. Jednym z owoców tych badań była opublikowana w roku 1962 monografia Hypothalamic control of the anterior pituitary (pol. Podwzgórzowa kontrola części przedniej przysadki) która, wielokrotnie wznawiana i tłumaczona, była rewolucyjnym krokiem w dziedzinie badań neuroendokrynologicznych[10].
Szentágothai cechował się ponadprzeciętną wyobraźnią przestrzenną i uzdolnieniami plastycznymi. Wykorzystał to jako współautor wydanego w roku 1946 wraz z Ferencem Kissem atlasu anatomicznego Az ember anatómiájának atlasza (wyd. pol. w roku 1975 jako Atlas anatomii człowieka). Atlas ten doczekał się 85 wydań w kilkunastu językach[11]. Szentágothai był autorem większości ilustracji zarówno w tym atlasie, jak i w swoich pozostałych publikacjach. W środowisku naukowym był znany z odręcznego sporządzania ilustracji na tablicy podczas wykładów[8].
W roku 1963 Szentágothai przyjął propozycję objęcia szefostwa I Wydziału Anatomicznego Uniwersytetu Budapeszteńskiego. Pod jego kierownictwem wydział ten stał się instytucją naukową o międzynarodowej renomie[12]. W Budapeszcie jednym z obszarów badań Szentágothaia stała się początkowo czynność móżdżku. Wykazał on między innymi, że móżdżek steruje kontrolowanymi przez siebie układami poprzez działanie hamujące. Swoje odkrycia zawarł w wydanej w roku 1967 pracy Cerebellum as a neural machine (pol. Móżdżek jako maszyna nerwowa), która stała się jednym z dzieł fundamentalnych dla postępów neurofizjologii[13]. W latach 70. Szentágothai jako jeden z pierwszych wykorzystał modelowanie komputerowe do badania czynności i wzajemnych oddziaływań komórek i struktur mózgu[13]. Stworzony przez niego model mózgu jako sieci wyspecjalizowanych populacji neuronów zaangażowanych w różne jego czynności i samoorganizujących się w oddzielne moduły inspirował pokolenia neurofizjologów[2] .
W latach 1976–85 János Szentágothai był prezesem Węgierskiej Akademii Nauk. Był też między innymi członkiem Narodowej Akademii Nauk USA, Akademii Nauk ZSSR, Royal Society, Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk, Fińskiej Akademii Nauk, Papieskiej Akademii Nauk, Królewskiej Norweskiej Akademii Nauk, Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk oraz Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk. W latach 1976–77 był prezesem European Neuroscience Association. Był też członkiem redakcji czterech czasopism naukowych w dziedzinie anatomii i fizjologii mózgu[14].
Przypisy
- ↑ Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 387.
- ↑ a b Independent, 1994-09-16 ↓.
- ↑ Flerkó 1996 ↓, s. 101.
- ↑ a b New York Times, 1994-09-15 ↓.
- ↑ Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 389.
- ↑ a b Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 400.
- ↑ Szentagothai, Janos, [w:] Członkowie Polskiej Akademii Nauk [online], PAN [dostęp 2021-09-10] .
- ↑ a b Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 399.
- ↑ Flerkó 1996 ↓, s. 102.
- ↑ Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 392.
- ↑ Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 398.
- ↑ Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 393.
- ↑ a b Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 394.
- ↑ Gulyás i Somogyi 2013 ↓, s. 402-3.
Bibliografia
- Béla Flerkó. In memoriam János Szentágothai: 31.10.1912 - 8.9.1994. „Annals of Anatomy”. 178 (2), 1996. (ang.).
- Balázs Gulyás, Peter Somogyi. János Szentágothai: 31 October 1912 - 8 September 1994. „Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society”. 59, s. 383-406, 2013. DOI: 10.1098/rsbm.2012.0038. (ang.).
- Obituary: Janos Szentagothai, Neurobiologist, 81. „The New York Times”, 1994-09-15. [dostęp 2017-09-11]. (ang.).
- Peter Somogyi. Obituary: Professor John Szentagothai. „Independent”, 1994-09-16. [dostęp 2017-09-14]. (ang.).
- ISNI: 0000000122764325
- VIAF: 12315483
- LCCN: n79089075
- GND: 119517868
- BnF: 119258627
- SUDOC: 027153096
- SBN: AQ1V001354
- NKC: jn20000605236
- BNE: XX1132362
- NTA: 072966920
- BIBSYS: 90329479
- CiNii: DA02551548, DA03186889
- PLWABN: 9810633486405606
- NUKAT: n97012985
- J9U: 987007432832505171
- NSK: 000429523
- CONOR: 44999523
- ΕΒΕ: 247408
- NSZL: 180500
- PWN: 3982905
- VLE: janos-szentagothai
- PAN: SZENTAGOTHAI, Janos
- Scopus: 7004167858