Język pagu

Nie mylić z: język pagi.

Język pagu (lub pago)^[1], także isam^[2] – język zachodniopapuaski używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, należący do grupy języków północnohalmaherskich. Jego terytorium obejmuje tereny na południe od obszaru języka modole, na wyspie Halmahera^[1]. Według danych szacunkowych z 2023 roku posługuje się nim 3 tys. osób^[3].

Ch.E. Grimes i B.D. Grimes (1984/1994) wyróżniają trzy dialekty: pagu właściwy (dialekt wsi Ngoali, Waringin, Lelewi, Wangeotak, Balisosang), isam (dialekt wsi Gayok i Leleseng), toliwiku^[a] (dialekt wsi Toliwang)^[4]. C.L. Voorhoeve (1988) do terytorium pierwszego dialektu zalicza też wsie Gagaapok i Momoda oraz fragment kecamatanu Kao^[5]. Taki podział uwzględniają publikacje Ethnologue (wyd. 13, 18)^[1][6] i Glottolog (4.6)^[7]. D.M. Perangin-Angin (2023) proponuje podział na dialekt nadbrzeżny i dialekt wnętrza wyspy, z niewielkimi różnicami w zakresie leksyki i cech prozodii^[3].

S.G. Wimbish (1991) z kolei wyodrębnia pięć dialektów pagu: nadbrzeżny, gayok, toliwang, kao, śródlądowy. Według S.G. Wimbish podział na pagu/isam i kao odpowiada różnicom religijnym, a nazwa „isam” odnosi się do wariantu, który uchodzi za pierwotną formę tego języka^[8]. Etnolekt kao, o bliżej nieustalonym statusie, bywa rozpatrywany jako odrębny język^[9][10]. W niektórych publikacjach (m.in. Atlas bahasa tanah Maluku) nazwa „toiliko” (towiliko) jest uważana za równoznaczną z „kao”^[10], ale uchodzi to za niesłuszne^[11].

Jest poważnie zagrożony wymarciem. Władają nim wyłącznie osoby dorosłe i nie jest już przyswajany przez dzieci^[12][13]. W 2012 r. podano, że jego użycie ogranicza się do sfery domowej, wśród osób w wieku 50 lat i powyżej^[14]. Służy jedynie jako język mówiony^[15]. Społeczność Pagu posługuje się również lokalnym malajskim (dominująca lingua franca), a także językiem indonezyjskim (przede wszystkim w sytuacjach formalnych)^[16]. Dominacja obu tych języków znacznie wpływa na jego żywotność^[12]. Dodatkowo występują wpływy słownikowe okolicznych języków modole, tobelo^[17] i galela^[18], a także malajskiego (bądź indonezyjskiego)^[18]. Ze względu na wieloetniczność regionu częste są małżeństwa mieszane, co też przyczynia się do osłabienia pozycji lokalnego języka^[19].

Na pocz. XX w. społeczność Pagu zamieszkiwała cztery miejscowości (Lelesen, Gayok, Malifut i Wangeotak). Kolejne wsie zaczęły powstawać dopiero w latach 50.^[20] We wsi Gayok, dość oddalonej od wybrzeża, język pagu zachował się w stosunkowo powszechnym użyciu^[21]. Według nowszych danych (2020) osoby z grupy etnicznej Pagu zamieszkują trzynaście rozproszonych wsi na Halmaherze (kabupaten Halmahera Utara), wchodząc w kontakt z różnymi grupami ludności^[22].

Pierwsze dane leksykalne nt. języka pagu opublikował A. Hueting w 1908 r., wyróżniając warianty „isam” i „tololiku”^[5]. Późniejsze materiały pochodzą z 1916 r. – są to lista słownictwa^[23] i zbiór tekstów (z tłumaczeniami)^[24]. W II poł. XX w. pojawiły się kolejne prace autorstwa S.G. Wimbish^[25] [26]. Na pocz. XXI w. starania na rzecz dokumentacji i rewitalizacji języka podjęli badacze związani z Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia^[27]. Dostępne materiały obejmują opis sytuacji językowej (Vitalitas bahasa Pagu, 2012)^[28] , słownik (Kamus Pagu-Indonesia-Inggris, 2014, 2023)^[29][30]  oraz opracowanie gramatyczne (A descriptive grammar of the Pagu language, 2018)^[31] .

• Charles E. Grimes, Barbara D. Grimes: Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification. W: E. K. M. Masinambow (red.): Maluku dan Irian Jaya. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994, s. 35–63, seria: Buletin LEKNAS III.1. OCLC 54222413. (ang.).
• Muhamad Hisyam, Dwi Purwoko, Usman, Dalan M. Perangin-Angin: Vitalitas bahasa Pagu. Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI), 2012. ISBN 978-602-221-209-6. OCLC 879572219. (indonez.).
• M. Umar Muslim: Bahasa Kao di desa Kao. W: Endang Retnowati, M. ’Azzam Manan (red.): Identifikasi bahasa & kebudayaan etnik minoritas Kao. Jakarta: LIPI Press, 2014, s. 43–72. ISBN 978-979-799-778-6. OCLC 904593663. [dostęp 2021-08-21]. (indonez.).
• Dalan Mehuli Perangin Angin: A descriptive grammar of the Pagu language. University of Hong Kong, 2018. DOI: 10.5353/th_991044040581403414. OCLC 1052553118. [dostęp 2022-09-27]. (ang.).
• Dalan M. Perangin-Angin, Novita Dewi. An ecolinguistic analysis of folksongs in endangered Pagu language. „SKASE Journal of Theoretical Linguistics”. 17 (5), s. 175–191, 2020. OCLC 8873621264. [dostęp 2022-08-05]. (ang.). 
• Dalan Mehuli Perangin-Angin: Kamus Pagu-Indonesia-Inggris. Jakarta: Penerbit BRIN, 2023. DOI: 10.55981/brin.640. ISBN 978-623-8052-54-7. OCLC 1396561392. (indonez.).
• Dalan M. Perangin-Angin: Onomatopoeias and word formation of sound verbs in Pagu: A preliminary study. W: F.X. Sinungharjo (red.): Sastra dan Transformasi Digital. Yogyakarta: Sanata Dharma University Press, 2023, s. 198–212. ISBN 978-623-6103-99-9. (ang.).
• Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura, 1996. ISBN 978-979-8132-90-2. OCLC 40713056. [dostęp 2023-09-12]. (indonez.).
• Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
• Sandra Gay Wimbish: An Introduction to Pagu Through the Analysis of Narrative Discourse. University of Texas at Arlington, 1991. OCLC 840019823. [dostęp 2022-09-27]. (ang.).

• Pagu. [w:] The Language Archive [on-line]. Max Planck Institute for Psycholinguistics, 2012–2014. [dostęp 2023-07-20]. (ang.).
• Wordlist – Pagu. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-20]. (ang.).
• Film Masyarakat Pagu Budaya dan Bahasanya Maluku Utara. YouTube. [dostęp 2022-08-10]. (indonez.).
• David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27]  (ang.).