Nowa Fala (literatura polska)

Nowa Fala – formacja poetycka obecna w polskim życiu literackim w latach 1968–1976.

1. Poezja Nowej Fali wyrastała z przeżycia pokoleniowego twórców debiutujących pod koniec lat 60. Momentem przełomowym dla konstytuowania się ich postaw artystycznych były wydarzenia marca 1968. Istotne było także doświadczenie grudnia 1970 roku – stłumienie protestów robotników. Kryzys społeczno‑polityczny w Polsce rodził bunt środowisk twórczych, co w pewnym sensie korespondowało także z rozwojem ruchów kontestacyjnych na Zachodzie.

Termin Nowa Fala pojawił się po raz pierwszy jako określenie nowego nurtu w sztuce filmowej, który reprezentowali reżyserzy: Jerzy Skolimowski, Krzysztof Zanussi i Witold Leszczyński. Równocześnie zaczęto mówić o Nowym Teatrze i Nowej Sztuce. Poetycka Nowa Fala, zwana także pokoleniem ‘68 lub Nowym Ruchem nie była zjawiskiem jednorodnym. Stanowiła przełom literacki związany z kształtowaniem się nowej świadomości społecznej i kulturowej. Był to proces przekształcania się kanonu artystycznego i przemiany wrażliwości, zarówno samych twórców, jak i odbiorców. Niektórzy krytycy wskazywali na utwory Ewy Lipskiej i Rafała Wojaczka jako zapowiedź tej zmiany. Zjawisko Nowej fali obejmowało działalność kilku grup poetyckich.

Poeci krakowscy lub studiujący w Krakowie, m.in. Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Jerzy Kronhold, Stanisław Stabro, tworzyli grupę „Teraz” (działającą od roku 1968). W Poznaniu powstała grupa „Próby”, reprezentowana przez Ryszarda Krynickiego i Stanisława Barańczaka. Od 1971 roku, w Katowicach działała grupa „Kontekst” – jej członkowie (Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Stanisław Piskor, Włodzimierz Paźniewski) byli początkowo związani z Poznaniem i Krakowem, gdzie studiowali. W Łodzi pojawiła się grupa „Centrum”. Grupy stanowiły zespoły twórców, połączonych pewnymi celami literackimi, mimo dzielących ich różnic. Wspólna strategia nie była jednak oczywistym założeniem. Programowy charakter miały grupy „Teraz” i „Kontekst”. Ośrodki w Poznaniu, Wrocławiu i Łodzi skupiały raczej autorów luźno ze sobą związanych. Grupy literackie lat sześćdziesiątych zaistniały dzięki wystąpieniom na łamach prasy, a szczególnie w pismach młodoliterackich. Młodzi poeci najczęściej publikowali w krakowskim piśmie „Student” i warszawskim „Nowym Wyrazie”. Ich wiersze i teksty programowe wywoływały gorące polemiki, co służyło krystalizowaniu się wyrazistych postaw poetyckich. Najważniejszymi teoretykami nowego ruchu byli Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski i Julian Kornhauser.

Niezwykle ważny dla formowania się świadomości literackiej pokolenia ’68 był Świat nieprzedstawiony — wydana w 1974 roku książka krytycznoliteracka składająca się z tekstów Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego i stanowiąca oryginalne połączenie manifestu twórczego ze zbiorem szkiców krytycznoliterackich. Jej autorzy postulowali realizm i bezpośredni kontakt literatury ze współczesnością.

Nowa Fala odcinała się od tradycji poetyckich Pokolenia ’56 postulując przyjęcie postawy zaangażowanej i konieczność zmierzenia się z rzeczywistością społeczno‑polityczną. Młodzi poeci zarzucali swym poprzednikom, że ich kontakt z rzeczywistością nie był twórczy, że unikali konfrontacji z teraźniejszością, uciekali od niepewności i problemów codziennego życia do mitów i rejonów wyobraźni. Oskarżali ich o eskapizm i nadmierną estetyzację, a przede wszystkim o unikanie odpowiedzialności. Buntowniczo nastawieni twórcy Nowej Fali chcieli zdemaskować mechanizm zniewolenia, obnażyć fałsz języka propagandy, ukazać wszechobecną nędzę i marazm dnia codziennego. Zniewolenie języka było dla nich jednym z mechanizmów ogólnego zniewolenia, dlatego też sam język stał się tematem nowofalowej twórczości – elementem świata przedstawionego. Odważne nazywanie rzeczy „po imieniu” było dla pokolenia ‘68 formą obrony tożsamości i jedyną możliwą drogą poszukiwania wolności w zakłamanym świecie. Realizacji tego celu służyć miało operowanie konkretem w poezji (np. przywoływanie konkretnych miejsc, dat, czy postaci), a także ironia. Nowofalowa poetyka zbliżała się do nurtów awangardowych. Cechował ją intelektualizm, a także gry językowe. Silne nawiązanie do lingwizmu przejawiało się w grupie poznańskiej – jej członkowie chętnie odwoływali się do twórczości Mirona Białoszewskiego i Tymoteusza Karpowicza. Szczególne zainteresowanie językiem jako narzędziem opresji wykazywał Stanisław Barańczak. Problemy egzystencjalne jednostki zmagającej się z paradoksami tej rzeczywistości dochodziły do głosu w poezji Ryszarda Krynickiego.

Grupa „Teraz” działająca w Krakowie była najbardziej wyrazistym ośrodkiem twórczości Nowej Fali. Współtworzyli ją: Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Stanisław Stabro, Jerzy Kronhold, Jerzy Piątkowski, Wit Jaworski. Grupa ta podkreślała potrzebę zaangażowania się w życie społeczne poprzez mówienia wprost, w języku współczesności i bez zbędnych metafor, alegorii i przenośni. Adam Zagajewski – autor m.in. Sklepów mięsnych – posługując się konkretem tworzył wiersze ukazujące szarą PRL‑owską rzeczywistość. Jak zauważają krytycy, grupa ta pod względem językowym zbliżała się do ekspresjonizmu. Ich poezja miała przekonywać i zmieniać postawy, dlatego też twórcy chętnie sięgali po formę apelu i odezwy, formułując wyraźne nakazy o charakterze etycznym. Literatura miała według nich pełnić rolę „eksperta moralnego” i kształtować świadomość.

Za koniec działalności Nowej Fali jako pokoleniowej formacji uważa się rok 1976. Od tego czasu drogi poszczególnych twórców zaczęły się rozchodzić – wielu z nich zaangażowało się w działalność opozycyjną. Od tego roku zaczął funkcjonować w Polsce tzw. drugi obieg wydawniczy.

Podejrzliwość komunistycznych władz wobec literatury Nowej Fali narastała od początku lat 70. W 1974 roku cenzura odrzuciła wiersze Stanisława Barańczaka. Były to fragmenty poematu Sztuczne oddychanie, które twórca zamierzał opublikować w piśmie „Student”. W 1976 służby specjalne uniemożliwiły organizację wieczoru literackiego Barańczaka. Młodzi poeci zaczęli spotykać się w mieszkaniu Tadeusza Walendowskiego, które tym samym stało się pierwszym salonem polskiej kultury niezależnej. Nieformalne spotkania zaowocowały planem stworzenia sieci wydawnictw drugiego obiegu. Utwory Barańczaka z tomu Ja wiem, że to niesłuszne. Wiersze z lat 1975‑1976 początkowo krążyły w formie maszynopisu, po czym zostały opublikowane przez Instytut Literacki w Paryżu oraz przez anonimowe wydawnictwa z Warszawy i Poznania. W roku 1979 tomik z przedmową Adama Michnika opublikowało warszawskie wydawnictwo niezależne NOW‑a. Kolejny tom Sztuczne oddychanie także ukazał się nakładem oficyn niezależnych. W 1980 roku wydano pracę Barańczaka Cenzura w PRL. Parę podstawowych informacji oraz jego esej Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych. Kolejne tomy i szkice były wielokrotnie powielane przez wydawnictwa podziemne, często jako przedruki z paryskich „Zeszytów Literackich”.

W latach 80. teksty poetów Nowej Fali związanych z opozycją ukazywały się wyłącznie poza cenzurą. W drugim obiegu wychodziły także teksty Adama Zagajewskiego, który od grudnia 1982 roku mieszkał w Paryżu. Publikował w „Kulturze” i niezależnych czasopismach wychodzących w Polsce, m.in. w „Wezwaniu”, „Arce” i „Ogniwie”. Był współzałożycielem i członkiem redakcji wychodzących w Paryżu „Zeszytów Literackich”.

Drugi obieg – niezależny obieg wydawniczy – istniał w Polsce w latach 1976‑90. Obejmował publikację i dystrybucję niezależnych wydawnictw o charakterze literackim, publicystycznym, politycznym, społecznym i historycznym. Publikacje drugiego obiegu początkowo ukazywały się dzięki niezależnym organizacjom (Komitet Obrony Robotników, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela). Od 1977 działały także niezależne wydawnictwa (np. NOW‑a, Krąg) i grupy środowiskowe (studenckie, zakładowe).

W drugim obiegu publikowali wybitni pisarze, poeci i naukowcy. Ich książki określano jako wydawnictwa podziemne (potoczna nazwa: bibuła). Nie zostały one dopuszczone do publikacji przez stosowny urząd ze względu na treści – nie spełniały wymagań cenzury. W ZSRR takie publikacje nosiły nazwę „samizdat”. Nazwa ta została przyjęta dla określenia wydawnictw podziemnych w publikacjach anglojęzycznych, gdy pod tym właśnie tytułem zorganizowana została wystawa sztuki dysydenckiej w Nowym Yorku. W latach 1980–1981 w okresie działalności legalnego ruchu „Solidarność” funkcjonowało w Polsce około 160 niezależnych wydawnictw, a po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku podziemny ruch wydawniczy nabrał jeszcze większego rozmachu. Lokalizacja podziemnych drukarni była utrzymywana w absolutnej tajemnicy.

2. Podstawowym elementem sprawiającym, że Nowa Fala występowała i była postrzegana jako jedna grupa, była postawa buntu wobec literatury zastanej – przede wszystkim wobec bezpośrednich poprzedników, czyli Orientacji Poetyckiej Hybrydy. Krytycznie oceniano jednak także poetów pokolenia „Współczesności”. Wynikało to z faktu, że jednym z ważnych dla pokolenia haseł, co znalazło swoje odbicie w tytule programowej książki Kornhausera i Zagajewskiego, był postulat literackiego rozpoznania rzeczywistości. Podstawowym zarzutem wobec dotychczasowej literatury powojennej było to, że tego postulatu nie spełniła, że uznawała współczesną sobie rzeczywistość lat 60. i 70. za tworzywo siebie niegodne, nie umiała pokazać jej inaczej niż w groteskowej lub zdegradowanej formie. Stąd krytyka sztuki eskapistycznej, sztuki estetyzującej.

Głosząc postulat „nienaiwnego realizmu” (określenie Kornhausera), Nowa Fala nie zanotowała jednak wybitnych osiągnięć w powieści, choć niektórzy z twórców do niej należących podejmowali próby w tej dziedzinie. Pozostała przede wszystkim generacją poetycką, której poetykę oprotestowała w 1974 gdańska grupa poetycka POETARIAT, składająca się z członków Koła Młodych przy Gdańskim Oddziale Związku Literatów Polskich (Selim Chazbijewicz, Jerzy Henryk Kamrowski i Piotr Kawiecki).

Nowofalowcy nie wypracowali jednolitej poetyki, aczkolwiek daje się odnaleźć w ich wierszach pewien zestaw charakterystycznych, powtarzających się elementów. Do najważniejszych z nich należało wykorzystywanie jako tworzywa poetyckiego „słowa cudzego” – zwrotów charakterystycznych dla języka gazety, pism oficjalnych, ankiet urzędowych, języka ulicy. Zwroty te stają się przedmiotem zabiegów poetyckich charakterystycznych dla poezji lingwistycznej, której tradycję podjęła część poetów nowofalowych (zwłaszcza Barańczak i Krynicki). W przeciwieństwie jednak do takich twórców jak Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz, Witold Wirpsza czy Zbigniew Bieńkowski, poetów Nowej Fali nie tyle interesowały eksperymenty badające możliwości i ograniczenia języka jako takiego, co społeczne użycia mowy – analiza oficjalnego i mniej oficjalnego języka PRL-u. Wiązało się to z faktem, że ważnym elementem przeżycia pokoleniowego, jakim był dla tej generacji marzec '68, było doświadczenie brutalnego manipulowania językiem. Zniewolenie języka odbierane było jako jeden z elementów ogólnego zniewolenia. Dlatego język stał się jednym z ważniejszych tematów twórczości nowofalowej, kluczowym elementem świata przedstawionego. Często tworzył ciąg skojarzeń z innymi słowami-kluczami: prawda, oddech.

Świat przedstawiony tej poezji to często, zgodnie z teoretycznymi postulatami, świat współczesnej poetom rzeczywistości – łącznie ze wszystkimi niepoetyckimi jej elementami. Związek z rzeczywistością podkreślany jest dodatkowo umieszczaniem w wierszach konkretnych dat, określaniem miejsc. Stąd dla podkreślenia elementów łączących poezję Nowej Fali i wyróżniających ją zarazem na tle twórczości innych poetów, bywa czasem używane określenie „nowofalowy wiersz publicystyczny” (Dariusz Pawelec). Jego elementy obecne są także w wierszach, które reprezentują charakterystyczną, choć nie powszechną dla nowofalowców poetykę „peiperowskiego układu rozkwitania”. Stosowali ją przede wszystkim poeci sięgający do dorobku poezji lingwistycznej: Barańczak, Krynicki.

Inni poeci debiutujący w okresie Nowej Fali

Przypisy

Bibliografia

Poeci Nowej Fali – drugi obieg wydawniczy^[1]
Określona epoka. Nowa Fala 1968-1993. Wiersze i komentarze, wyb. Tadeusz Nyczek, Kraków 1995.
Stanisław Barańczak, Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w nowej poezji lat sześćdziesiątych, Wrocław 1971.
Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Świat nieprzedstawiony, Kraków 1974.^[2]
Stanisław Piskor, Włodzimierz Paźniewski, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Spór o poezję, Kraków 1977.
Włodzimierz Bolecki, Język jako świat przedstawiony. O wierszach Stanisława Barańczaka, „Pamiętnik Literacki” 1985.
Tadeusz Nyczek, Wprowadzenie do, [w:] Określona epoka. Nowa Fala 1968-1993. Wiersze i komentarze, wyb. Tadeusz Nyczek, Kraków 1995.
Dariusz Pawelec, Pokolenie 68. Wybrane problemy języka artystycznego, [w wyd. zbior.:] Cezury i przełomy. Studia o literaturze polskiej XX wieku, Katowice 1994.
Paweł Sarna, Kontekst w sporze o poezję. Wokół programów i wystąpień Nowej Fali, [w:] Śląska awangarda. Poeci grupy Kontekst, Katowice 2004, ISBN 83-921199-0-8.
Układy sprawdzeń. W kręgu Nowej Fali, wybór i oprac. Paweł Majerski, Katowice 1997.