Pałac w Białowieży

Pałac w Białowieży

Pałac carski na przełomie XIX i XX w.
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Miejscowość	Białowieża
Typ budynku	pałac
Architekt	Tadeusz Rostworowski
Rozpoczęcie budowy	1889
Ukończenie budowy	1894
Zniszczono	1961
Pierwszy właściciel	Aleksander III Romanow
Położenie na mapie gminy Białowieża Pałac w Białowieży
Położenie na mapie Polski Pałac w Białowieży
Położenie na mapie województwa podlaskiego Pałac w Białowieży
Położenie na mapie powiatu hajnowskiego Pałac w Białowieży
52°42′17,51″N 23°50′48,52″E/52,704864 23,846811
Multimedia w Wikimedia Commons

Pałac w Białowieży – pałac zbudowany w Puszczy Białowieskiej, w miejscowości Białowieża w 1894 na polecenie cara Aleksandra III. W 1944 spalony, w 1961 rozebrany – zachowała się jedynie brama pałacowa.

Podczas wykopalisk archeologicznych odkryto pozostałości dworu z drugiej połowy XVI wieku, które można wiązać z polowaniami w puszczy królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Kolejny dwór królewski wzmiankowany był w Białowieży w 1639 w czasach panowania królów z dynastii Wazów. Najprawdopodobniej w tym dworze zatrzymywali się podczas polowań Władysław IV Waza (w 1643) i Jan Kazimierz Waza (w 1650). Dwór Wazów istniał do około 1658, gdy został spalony podczas walk prowadzonych przez Pawła Sapiehę z wojskami moskiewskimi. We współczesnej Białowieży próżno szukać pozostałości dworu Wazów, pozostał natomiast jeden materialny ślad z tej epoki, w postaci dzwonu z napisem Anno Domini 1661 MW wiszącego w prawosławnej cerkwi cmentarnej^[1]. W XVIII wieku w pobliżu miejsca po dworze Wazów zbudowano nowy dwór myśliwski i w nim zatrzymał się we wrześniu 1752 król August III Sas w towarzystwie królowej Marii Józefy i dwóch synów (pamiątką po odbytym wtedy polowaniu jest obelisk z piaskowca z pamiątkowym napisem). Dwór z czasów saskich był wzmiankowany też w inwentarzu z 1773. W 1784 w dworze przybywał król Stanisław August Poniatowski. Przed jego przyjazdem bratanek króla, podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski, wyremontował budynek i dobudował widoczne na zachowanych widokach z epoki dwie oficyny – kuchenną i gościnną. Dawny dwór królów Polski został prawdopodobnie zniszczony około 1831 w czasie walk prowadzonych w puszczy podczas powstania listopadowego^[2].

W 1889 kilkadziesiąt metrów na południe od miejsca gdzie stał dwór polskich królów, car Aleksander III polecił rozpoczęcie budowy pałacu według projektu znanego polskiego architekta z Wilna Tadeusza Marii Rostworowskiego^[3] we współpracy z Mikołajem de Rochefortaem^[4]. Budowę ukończono w 1894 kosztem 542 tys. rubli. Pałac był dwukondygnacyjny, podpiwniczony, posiadał pomieszczenia mieszkalne na strychu oraz wieże od wschodu i zachodu. Drewno użyte przy dekorowaniu poszczególnych sal i pokojów było specjalnie przygotowywane: gotowano je przez dłuższy czas w wodzie, a potem suszono. W ten sposób uzyskało ciemną barwę. Na ścianach znajdowały leśne obrazki wykonane przez Zdzisława Jasieńskiego oraz plastyków z Akademii Petersburskiej. Elementy wykończeniowe drzwi, okien, luster, stojących świeczników zdobiono polerowanym i zaczernianym żelazem połączonym z brązem. W komnatach parkiety zostały ułożone na cienkiej warstwie suchego piasku eliminując w ten sposób skrzypienie podłogi. Zastosowano wypalane ornamenty. W podziemiach znajdowały się składnice win przeróżnych gatunków, w zachodnim skrzydle mieściły się kuchnie. Jedna z sal była wyklejona znaczkami pocztowymi.

Kiedy w 1897 doprowadzona została linia kolejowa, powstał dworzec Białowieża Pałac, (kilka lat później również Białowieża Towarowa). W 1915 wycofujące się wojska rosyjskie ewakuowały wyposażenie pałacu (do dziś w Moskwie). Opustoszały pałac zajęły oddziały niemieckie w sierpniu 1915. Pisarz Wilhelm Feldmann wkraczający wówczas wraz z wojskiem do Białowieży określił pałac jako „budowlę bez gustu w pseudogotyckim stylu”^[5]. W 1922 polskie władze powiatowe po remoncie zaadaptowały pomieszczenia pałacu na funkcje administracyjne. Niedługo jednak powiat zlikwidowano i gmach stał nieużytkowany. W części pomieszczeń lewego skrzydła urządzono muzeum puszczańskie i bibliotekę. Część pomieszczeń zajęła angielska firma Century. Dla katolickich mieszkańców wsi w latach 1921–1934 w dawnej pałacowej jadalni czynna była kaplica (wejście prowadziło przez taras). Od 1929 do 1936 w zachodniej części pałacu umieszczono Państwową Szkołę dla Leśniczych. W części budynku urządzono apartamenty dla prezydenta Ignacego Mościckiego, który odwiedził Białowieżę po raz pierwszy w 1930.

W pałacu byli goszczeni między innymi kompozytor Feliks Nowowiejski, węgierski regent Miklós Horthy, włoski minister spraw zagranicznych Galeazzo Ciano, Stefan Starzyński, Hermann Göring i Heinrich Himmler, przebywający w Białowieży na polowaniach. Tydzień przed wybuchem II wojny światowej w zachodniej części pałacu ulokowano szpital wojenny nr 502, ewakuowany na wschód 11 września. Oficerowie stanowiący personel tego szpitala zostali wywiezieni przez Rosjan do Ostaszkowa. Po 17 września w pałacu przebywali ranni polscy żołnierze, którymi opiekowali się mieszkańcy wsi i operujący około 20 września w okolicy żołnierze Podlaskiej Brygady Kawalerii. W okresie okupacji sowieckiej w latach 1939–1941 została podjęta próba utworzenia w pałacu radzieckiego ośrodka naukowego. Po zajęciu Białowieży przez Niemców, w pałacu mieścił się sztab do walki z partyzantką. W nocy z 16 na 17 lipca 1944 w pałacu wybuchł pożar wzniecony przez wspierające Niemców oddziały węgierskie.

W 1958 zapadła decyzja o rozbiórce pałacu. W 1961 pałac został rozebrany. Na jego miejscu wzniesiono nowy budynek, w którym znajduje się dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego, muzeum przyrodnicze, restauracja i hotel.

Wokół pałacu założono w 1895 Park Pałacowy w stylu angielskim, który zaprojektował Walerian Kronenberg. U podnóża pałacowego wzgórza, w dolinie rzeki Narewki, wykopano dwa stawy z wysepkami pomiędzy którymi znajduje się grobla z obeliskiem z 1752 ustawionym na pamiątkę pobytu w Białowieży króla Polski Augusta III Sasa. Ziemia ze stawów została użyta do użyźnienia obejścia pałacowego z myślą o założeniu kwietników. Stawy wraz z rzeką Narewką stanowią południową granicę parku, gdzie dawniej stała jedna z bram wejściowych do parku. Na wschód od pałacu powstał Park Dyrekcyjny, przy którym umieszczono siedzibę Zarządu Apanażowego Puszczy.

Kiedy w 1897 doprowadzona została linia kolejowa, powstał dworzec Białowieża Pałac, (kilka lat później również Białowieża Towarowa). W 1903 doprowadzono szosę z Hajnówki. W 1915 wycofujące się wojska rosyjskie ewakuowały wyposażenie pałacu (do dziś do obejrzenia w Moskwie).

• Białowieża
• Puszcza Białowieska

• Galeria zdjęć Pałacu
• Brama pałacowa (Białowieża)
• Białowieża – carska rezydencja. hartigrama.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-15)].
• Archiwalne zdjęcia pałacu w bibliotece Polona