Pantofelnik

Calceolaria herbeohybrida

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

Calceolariaceae

Rodzaj

pantofelnik

Nazwa systematyczna

Calceolaria Linnaeus
Vet. Acad. Handl. Stockholm 31: 286. Oct-Dec 1770^[3]

Typ nomenklatoryczny

C. pinnata Linnaeus^[3]

Multimedia w Wikimedia Commons

Pantofelnik, kalceolaria (Calceolaria) – rodzaj roślin z rodziny Calceolariaceae. Obejmuje ok. 300^[4]–390^[5] gatunków. Występują od środkowego Meksyku, poprzez Amerykę Środkową i Południową do Ziemi Ognistej^[2]. W Meksyku rośnie jednak tylko kilka gatunków. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w Andach w Peru, Chile i Argentynie^[5]^[4]. Rosną najczęściej na wilgotnych urwiskach i skałach, przy źródłach, w zaroślach i lasach^[5]. Rośliny o charakterystycznych kwiatach z rozdętą, dwuwargową koroną^[5]. Niektóre gatunki wykorzystywane są leczniczo. C. andina zawiera naftochinony skuteczne przeciw roztoczom, mszycom i innym bezkręgowcom^[4]. Podstawowe znaczenie użytkowe mają rośliny uprawiane jako ozdobne – głównie mieszańce gatunków chilijskich^[5] (C. ×herbeohybrida i C. ×hybrida, dla których taksonami rodzicielskimi są najczęściej C. crenatiflora, C. cana, C. corymbosa)^[4].

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne (jednoroczne i byliny), a także krzewy^[5] i pnącza^[4]. Osiągają do 1,5 m wysokości^[5].
Liście: Naprzeciwległe, czasem połączone nasadami w węzłach^[2]. Blaszka liściowa miękka i często owłosiona, pojedyncza lub pierzasto złożona^[5], zwykle piłkowana, rzadziej całobrzega^[2].
Kwiaty: Czterokrotne, okazałe, grzbieciste, z dolną wargą korony silnie rozdętą. Na jej wewnętrznej stronie znajdują się gruczołowate włoski z olejkami eterycznymi^[2]. Korona barwy białej, żółtej lub fioletowej, u odmian ozdobnych często wielobarwna. Działki kielicha cztery. Pręciki są dwa, rzadko trzy. Zalążnia jest górna^[5] lub wpół dolna^[2], dwukomorowa, z licznymi zalążkami^[5]. Na szczycie słupka znamię drobne, główkowate lub niewyraźnie rozdzielone na dwie łatki^[2].
Owoce: Torebki zawierające drobne nasiona^[5].

Systematyka

Wykaz gatunków^[6]^[7]

Calceolaria aconcaguina Phil.
Calceolaria adenanthera Molau
Calceolaria adenocalyx Molau
Calceolaria aiseniana C.Ehrh.
Calceolaria ajugoides Kraenzl.
Calceolaria alata (Pennell) Pennell
Calceolaria alba Ruiz & Pav.
Calceolaria albotomentosa Pennell
Calceolaria amoena Molau
Calceolaria andina Benth.
Calceolaria angustiflora Ruiz & Pav.
Calceolaria angustifolia (Lindl.) Sweet
Calceolaria anisanthera Pennell
Calceolaria annua Edwin
Calceolaria aperta Edwin
Calceolaria aquatica A.Braun & C.D.Bouché
Calceolaria arachnoidea Graham
Calceolaria arbuscula Molau
Calceolaria argentea Kunth
Calceolaria ascendens Lindl.
Calceolaria asperula Phil.
Calceolaria atahualpae Kraenzl.
Calceolaria auriculata Phil.
Calceolaria australis (Molau) Molau
Calceolaria ballotifolia Kraenzl.
Calceolaria barbata Molau
Calceolaria bartsiifolia Wedd.
Calceolaria belophora Pennell
Calceolaria bentae Molau
Calceolaria bicolor Ruiz & Pav.
Calceolaria bicrenata Ruiz & Pav.
Calceolaria biflora Lam. – pantofelnik dwukwiatowy
Calceolaria bogotensis (Pennell) Pennell
Calceolaria boliviana (Britton ex Rusby) Pennell
Calceolaria borsinii Rossow
Calceolaria brachiata Kraenzl.
Calceolaria brunellifolia Phil.
Calceolaria buchtieniana Kraenzl.
Calceolaria bullata Molau
Calceolaria caespitosa Molau
Calceolaria cajabambae Kraenzl.
Calceolaria caleuana Munoz-Schick & A.Moreira
Calceolaria calycina Benth.
Calceolaria campanae Phil.
Calceolaria cana Cav.
Calceolaria cataractarum Molau
Calceolaria cavanillesii Phil.
Calceolaria chaetostemon Pennell
Calceolaria chelidonioides Kunth
Calceolaria chrysosphaera Pennell
Calceolaria collina Phil.
Calceolaria colombiana Pennell
Calceolaria colquepatana Pennell
Calceolaria commutata Molau
Calceolaria comosa Pennell
Calceolaria concava Molau
Calceolaria connatifolia Pennell
Calceolaria conocarpa Pennell
Calceolaria cordifolia Molau
Calceolaria cordiformis Edwin ex Moldau
Calceolaria corymbosa Ruiz & Pav.
Calceolaria crassa Molau
Calceolaria crenata Lam.
Calceolaria crenatiflora Cav.
Calceolaria cumbemayensis Molau
Calceolaria cuneiformis Ruiz & Pav.
Calceolaria cypripediiflora Kraenzl.
Calceolaria deflexa Ruiz & Pav.
Calceolaria densiflora Molau
Calceolaria densifolia Phil.
Calceolaria dentata Ruiz & Pav.
Calceolaria dentifolia Edwin
Calceolaria dichotoma Lam.
Calceolaria dilatata Benth.
Calceolaria discotheca Molau
Calceolaria divaricata Kunth
Calceolaria elatior Griseb.
Calceolaria engleriana Kraenzl.
Calceolaria ericoides Juss. ex Vahl
Calceolaria extensa Benth.
Calceolaria ferruginea Cav.
Calceolaria filicaulis Clos
Calceolaria flavovirens C.Ehrh.
Calceolaria flexuosa Ruiz & Pav.
Calceolaria flosparva Edwin
Calceolaria fothergillii Aiton
Calceolaria frondosa Molau
Calceolaria fulva Witasek
Calceolaria fusca Pennell
Calceolaria gaultherioides Molau
Calceolaria georgiana Phil.
Calceolaria germainii Witasek
Calceolaria glacialis Wedd.
Calceolaria glandulosa Poepp. ex Benth.
Calceolaria glauca Ruiz & Pav.
Calceolaria gossypina Benth.
Calceolaria grandiflora Pennell
Calceolaria harlingii Molau
Calceolaria helianthemoides Kunth
Calceolaria heterophylla Ruiz & Pav.
Calceolaria hirsuta Molau
Calceolaria hirtiflora Pennell
Calceolaria hispida Benth.
Calceolaria hypericina Poepp. ex Benth.
Calceolaria hypoleuca Meyen
Calceolaria hyssopifolia Kunth
Calceolaria inamoena Kraenzl.
Calceolaria inaudita Kraenzl.
Calceolaria incachacensis Kraenzl.
Calceolaria incarum Kraenzl.
Calceolaria inflexa Ruiz & Pav.
Calceolaria integrifolia L. – pantofelnik całolistny
Calceolaria involuta Ruiz & Pav.
Calceolaria irazuensis Donn.Sm.
Calceolaria jujuyensis Botta
Calceolaria juncalensis Kraenzl.
Calceolaria kraenzliniae Kraenzl.
Calceolaria laevis Molau
Calceolaria lagunae-blanca e Kraenzl.
Calceolaria lamiifolia Kunth
Calceolaria lanata Kunth
Calceolaria lanigera Phil.
Calceolaria lasiocalyx Pennell
Calceolaria latifolia Benth.
Calceolaria lavandulifolia Kunth
Calceolaria lehmanniana Kraenzl.
Calceolaria lepida Phil.
Calceolaria lepidota Kraenzl.
Calceolaria leptantha Pennell
Calceolaria leucanthera Pennell
Calceolaria linearis Ruiz & Pav.
Calceolaria llamaensis (Edwin) Molau
Calceolaria lobata Cav.
Calceolaria lojensis Pennell
Calceolaria ludens Kraenzl.
Calceolaria luteocalyx Edwin
Calceolaria maculata Edwin
Calceolaria mandoniana Kraenzl.
Calceolaria martinezii Kraenzl.
Calceolaria melissifolia Benth.
Calceolaria mexicana Benth.
Calceolaria meyeniana Phil.
Calceolaria micans Molau
Calceolaria microbefaria Kraenzl.
Calceolaria mollissima Walp.
Calceolaria monantha Kraenzl.
Calceolaria morisii Walp.
Calceolaria moyobambae Kraenzl.
Calceolaria myriophylla Kraenzl.
Calceolaria neglecta Molau
Calceolaria nevadensis (Pennell) Standl.
Calceolaria nitida Colla
Calceolaria nivalis Kunth
Calceolaria nudicaulis Benth.
Calceolaria obliqua Molau
Calceolaria oblonga Ruiz & Pav.
Calceolaria obtusa Molau
Calceolaria odontophylla Molau
Calceolaria olivacea Molau
Calceolaria oreophila Molau
Calceolaria oxapampensis Puppo
Calceolaria oxyphylla Molau
Calceolaria pallida Phil.
Calceolaria paposana Phil.
Calceolaria paralia Cav.
Calceolaria parviflora Gillies ex Benth.
Calceolaria parvifolia Wedd.
Calceolaria pavonii Benth.
Calceolaria pedunculata Molau
Calceolaria penlandii Pennell
Calceolaria pennellii Descole & Borsini
Calceolaria percaespitosa Wooden
Calceolaria perfoliata L.f.
Calceolaria petioalaris Cav.
Calceolaria phaceliifolia Edwin
Calceolaria phaeotricha Molau
Calceolaria picta Phil.
Calceolaria pilosa Molau
Calceolaria pinifolia Cav.
Calceolaria pinnata L.
Calceolaria pisacomensis Meyen ex Walp.
Calceolaria platyzyga Diels
Calceolaria plectranthifolia Walp.
Calceolaria poikilanthes Sandwith
Calceolaria polifolia Hook.
Calceolaria polyclada Kraenzl.
Calceolaria polyrhiza Cav. – pantofelnik korzeniasty
Calceolaria procera Pennell
Calceolaria psammophila Skottsb.
Calceolaria pulverulenta Ruiz & Pav.
Calceolaria pumila Edwin
Calceolaria punicea Ruiz & Pav.
Calceolaria purpurascens (Kraenzl.) Molau
Calceolaria purpurea Graham
Calceolaria quinamadivensis Kraenzl.
Calceolaria quitoensis Pennell
Calceolaria ramosa Molau
Calceolaria rariflora Molau
Calceolaria reichlinii Edwin
Calceolaria revoluta Pennell
Calceolaria rhacodes Kraenzl.
Calceolaria rhododendroides Kraenzl.
Calceolaria rhombifolia Molau
Calceolaria rinconada C.Ehrh.
Calceolaria rivularis Kraenzl.
Calceolaria rosmarinifolia Lam.
Calceolaria rotundifolia Kunth
Calceolaria rubiginosa C.Ehrh.
Calceolaria rufescens Molau
Calceolaria rugulosa Edwin
Calceolaria ruiz-lealii Descole & Borsini
Calceolaria rupestris Molau
Calceolaria rupicola Meigen
Calceolaria salicifolia Ruiz & Pav.
Calceolaria santolinoides Kraenzl.
Calceolaria scabra Ruiz & Pav.
Calceolaria scapiflora (Ruiz & Pav.) Benth.
Calceolaria schickendantziana Kraenzl.
Calceolaria sclerophylla Molau
Calceolaria segethii Phil.
Calceolaria semiconnata Pennell
Calceolaria sericea Pennell
Calceolaria serrata Lam.
Calceolaria sessilis Ruiz & Pav.
Calceolaria sibthorpioides Kunth
Calceolaria sonchensis Pennell ex Edwin
Calceolaria soratensis Kraenzl.
Calceolaria sotarensis Pennell
Calceolaria sparsiflora Kunze
Calceolaria spathulata Witasek
Calceolaria speciosa Pennell
Calceolaria spruceana Kraenzl.
Calceolaria stellariifolia Phil.
Calceolaria stricta Kunth
Calceolaria talcana J.Grau & C.Ehrh.
Calceolaria tenella Poepp.
Calceolaria tenuis Benth.
Calceolaria ternata Molau
Calceolaria tetragona Benth.
Calceolaria teucrioides Griseb.
Calceolaria thyrsiflora Graham
Calceolaria tomentosa Ruiz & Pav.
Calceolaria trichanthera Molau
Calceolaria triloba Edwin
Calceolaria trilobata Hemsl.
Calceolaria tripartita Ruiz & Pav. – pantofelnik pierzasty
Calceolaria tucumana Descole
Calceolaria umbellata Wedd.
Calceolaria undulata Benth.
Calceolaria uniflora Lam. – pantofelnik Darwina
Calceolaria urticifolia Molau
Calceolaria utricularioides Hook. ex Benth.
Calceolaria vaccinioides Kraenzl.
Calceolaria valdiviana Phil.
Calceolaria variifolia Edwin
Calceolaria velutina Pennell
Calceolaria velutinoides Edwin
Calceolaria verbascifolia Phil.
Calceolaria virgata Ruiz & Pav.
Calceolaria viscosa Ruiz & Pav.
Calceolaria viscosissima (Hook.) Lindl.
Calceolaria volckmannii Phil.
Calceolaria vulpina Kraenzl.
Calceolaria weberbaueriana Kraenzl.
Calceolaria werdermannii Kraenzl.
Calceolaria × wettsteiniana Witasek
Calceolaria williamsii Phil.
Calceolaria zamorana Molau

Zastosowanie i uprawa

Za najbardziej efektowny gatunek z tego rodzaju uchodzi pantofelnik Darwina (C. uniflora, syn. C. darwinii) – o niewielkiej rozecie liści i okazałych kwiatach. Jednak roślina jest trudna w uprawie – bywa sadzona w szklarniach dla roślin górskich na przepuszczalnej i żyznej glebie przykrytej warstwą żwirowego grysu^[8]. Znacznie bardziej popularny w uprawie jest pantofelnik mieszańcowy (C. ×herbeohybrida, C. ×hybrida), obficie kwitnący, z kwiatami delikatnymi, wydętymi i jaskrawo ubarwionymi. W klimacie umiarkowanym uprawiany jest jako doniczkowa roślina jednoroczna. W ofercie handlowej nabywane są rośliny kwitnące, które po kwitnieniu trwającym od kwietnia do czerwca zamierają. Rozmnaża się je z nasion wysiewanych latem, przy czym młodym roślinom zapewniony musi być spoczynek w okresie zimowym (grudzień-styczeń)^[9].

Rośliny uprawiane być powinny w chłodnym pomieszczeniu – w temperaturze od 12 do 18 °C (według części źródeł już w temperaturze ponad 15 °C rośliny bledną^[10]), w miejscach półcienistych do jasnych (najlepiej na wystawie północnej^[9], przy silnym nasłonecznieniu liście mogą ulec oparzeniu^[10]). Źle znosi ruchy powietrza. Wymaga obfitego podlewania, ale nie można dopuszczać do pozostawiania wody w podstawce^[9]. Roślin nie można uprawiać na parapecie nad kaloryferem. Rekomendowane jest usuwanie przekwitniętych kwiatów, zbędne natomiast jest nawożenie i przesadzanie^[10].

Rośliny podatne na mszyce, mączlika szklarniowego, szarą pleśń^[10].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-04] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-04] (ang.).
↑ ^a ^b Calceolaria Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-01-18].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 147, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 252. ISBN 0-333-74890-5.
↑ Calceolaria. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-01-18].
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 43. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Janet Marinelli: Wielka encyklopedia roślin. Warszawa: Świat Książki, 2006, s. 286. ISBN 83-7391-888-4.
↑ ^a ^b ^c Małgorzata Augustyn: Rośliny pokojowe. Encyklopedia pielęgnacji. Poznań: Wydawnictwo Publicat, 2006, s. 22. ISBN 83-245-0950-X.
↑ ^a ^b ^c ^d Moritz Burki, Marianne Fuchs: Leksykon roślin doniczkowych i balkonowych. Warszawa: Świat Książki, 2010, s. 83. ISBN 978-83-247-1838-2.