Pella (Jordania)

Pella (arab. طبقة فحل, Tabaqat Fahl) – wieś i stanowisko archeologiczne w północno-zachodniej Jordanii, położone w Dolinie Jordanu w odległości 125 km od stołecznego Ammanu, w pobliżu miasta Irbid. Miejscowy tell jest przykładem długotrwałego ciągu starożytnego osadnictwa od epoki kamienia aż po czasy bizantyjskie.

Zasiedlenie tego miejsca sięga epoki neolitu, co poświadczają znaleziska narzędzi krzemiennych (8 000 p.n.e.)^[1]. Mimo licznych (ok. 100) wzmianek w różnych źródłach historycznych, nie występuje ono w Biblii. Pierwsze wzmianki pisane pochodzą z XIX w. p.n.e., kiedy w źródłach staroegipskich występuje jako Pehel albo Piḥilim^[2]. Stanowiło wówczas ważny ośrodek handlowy dzięki powiązaniom nie tylko z Egiptem, lecz także z Syrią i Cyprem. Niezwykły rozkwit miasta przypada na epokę brązu, schyłek świetności nastąpił dopiero z początkiem epoki żelaza.

Ożywienie i etap ponownego rozwoju przyniosła po dłuższej przerwie epoka hellenistyczna. Wówczas też nazwę miasta zhellenizowano fonetycznie i zapewne w nawiązaniu do macedońskiej Pelli jako miejsca urodzenia Aleksandra Wielkiego. Po podziale jego państwa Pella przechodziła z rąk Ptolemeuszy do Seleucydów; w I w. p.n.e. za czasów Machabeuszy została zdobyta i złupiona przez Aleksandra Janneusza. Po bliskowschodnich podbojach Pompejusza w 63 p.n.e. miasto, przynależne do związku zhellenizowanych miast Dekapolis, przeżywało kolejny okres świetności, stanowiąc ważny punkt handlowy na bliskowschodnich szlakach wymiany.

W źródłach epoki Pella pojawia się u Polibiusza i Józefa Flawiusza. Według Euzebiusza z Cezarei mieli chronić się tam chrześcijanie uchodzący z Jerozolimy podczas wojny żydowskiej (66-73), co nadało miastu istotne miejsce w dziejach judeochrześcijaństwa. W okresie cesarstwa cywilizacja rzymska stopniowo wypierała nawarstwione wpływy greckie. Kolejne ożywienie przyniosły czasy panowania bizantyjskiego wraz z rozwojem miejscowej wytwórczości i ponownym ustaleniem szlaków handlowych; odbiciem tego było również powstawanie nowych chrześcijańskich kościołów.

Po podboju arabskim w VII wieku Pella istniała jeszcze przez ponad stulecie jako miasto w państwie Umajjadów, dopóki nie padła ofiarą katastrofalnego trzęsienia ziemi, jakie dotknęło obszar Palestyny i Zajordania w 747 roku. Mimo dalszego zasiedlenia w czasach Abbasydów i ich następców – mameluków, utraciła miejski charakter nabierając cech społeczności wiejskiej. Niewielka osada na wzgórzu istniała do niedawna, zniszczona ostatecznie bombardowaniami izraelskimi w 1970 r.^[1]

Wykopaliska archeologiczne objęły tylko część obszaru starożytnej Pelli. Po wstępnej kampanii wykopaliskowej w 1967, podjęto w 1979 systematyczne prace badawcze prowadzone przez naukowców z Uniwersytetu w Sydney pod kierunkiem R.H. Smitha, A. M. MacNicolla i J.B. Henessy'ego. Zespół australijski skupił się głównie na stanowisku z epoki brązu i żelaza, m.in. odkrywając w latach 1994-2003 kananejską świątynię o wejściu z wieżami „migdol” przypominającymi staroegipskie pylony, datowaną na 1650-850 p.n.e.^[3] Odkopano też fragmenty najstarszych murów i budynki użytkowe sięgające 3400 p.n.e.

Pozostałości antycznej Pelli świadczą o wysokim poziomie życia w epoce hellenistyczno-rzymskiej. W całości odsłonięto odeon usytuowany w zakolu stoku wzgórza oraz bizantyjską bazylikę z narteksem i atrium (częściowo odrestaurowaną). Oprócz pozostałości bizantyjskich kościołów do miejscowych zabytków należy też wczesnoislamska dzielnica mieszkalna i niewielki meczet średniowieczny. Na pobliskim tellu, odległym o 2 km w kierunku północnym, odkryto ślady osadnictwa paleolitycznego sprzed ok. 100 tysięcy lat.

• Pella [w] Volkmar Fritz: Archeologia biblijna. Mały słownik. Warszawa: Verbinum, 2005
• Pella, Jordan na stronie Atlas Tours [dostęp 2016-02-26]

• Strona muzeum w Pelli (ang.) [dostęp 2007-05-03]
• Still Digging. The Process of Archaeology – metodologia prac wykopaliskowych na przykładzie Pelli [dostęp 2007-05-03]