Xyris

Xyris

Xyris indica

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

łuczydłowate

Rodzaj

Xyris

Nazwa systematyczna

Xyris Gronovius in Linnaeus
Sp. Pl. 42. 1 Mai 1753^[3]

Typ nomenklatoryczny

X. indica Linnaeus^[3]

Synonimy

Jupica Rafinesque^[4]
Kotsjiletti Adanson
Ramotha Rafinesque^[4]^[3]
Schizmaxon Steudel
Xuris Adanson
Xyroides Thouars^[4]

Systematyka w Wikispecies

Multimedia w Wikimedia Commons

Xyris – rodzaj roślin jednoliściennych z rodziny łuczydłowatych. Obejmuje co najmniej 250 gatunków^[5], a według The Plants of World Online nawet 380^[6]. Rośliny te są szeroko rozprzestrzenione w strefie tropikalnej, subtropikalnej i ciepłego klimatu umiarkowanego^[5] na wszystkich kontynentach poza Europą, we wschodniej części Ameryki Północnej sięgają na północy po Kanadę^[6]. Główne ośrodki zróżnicowania znajdują się na Wyżynie Gujańskiej oraz w Amazonii^[5]^[4] (w Brazylii rośnie 150 gatunków^[2]), a mniejsze w Afryce subsaharyjskiej (występuje tam co najmniej 25 gatunków^[5]) i Australazji^[4] (w Australii obecnych jest 20 gatunków, z czego 17 to endemity^[5], w południowo-wschodniej Azji – 18 gatunków^[7]). Rośliny siedlisk mokradłowych^[8]. Ich kwiaty zapylane są przez owady, a drobne nasiona roznoszone są przez wiatr^[9].

Kilka gatunków z tego rodzaju sadzonych jest jako rośliny ozdobne^[5]. Liście X. indica z południowej i południowo-wschodniej Azji oraz liście i korzenie innych gatunków z Ameryki Południowej wykorzystywane są do leczenia chorób skóry^[9]. Z pędów X. capensis wykonywane są figurki wystawiane w świątyniach hinduistycznych na Jawie^[5]. Ten sam gatunek służy także do wyplatania mat i wyrobu sitek do cedzenia piwa. W południowej Afryce z jego korzeni sporządza się wyciąg zwany iNgxambothi, który przez młodych mężczyzn jest stosowany w czasie zalotów do wywoływania wymiotów^[a]^[12]. X. indica i X. pauciflora są chwastami pól ryżowych w Azji^[13].

W XIX wieku zaproponowane zostały dla rodzaju polskie nazwy zwyczajowe – łositno i łuszczydło^[14], ale nie są używane (obecna w źródłach współczesnych nazwa rodziny sugeruje nazwę łuczydło, ale i ona nie jest stosowana)^[9].

Morfologia

Pokrój: Byliny, rzadko rośliny jednoroczne z łodygami pojedynczymi, prosto wzniesionymi^[4], zawsze bruzdowanymi lub kanciastymi^[6]. Tworzą kępy. Kłącza, jeśli występują, są krótkie, poziomo rosnące lub podnoszące się^[6]. Czasem rośliny bulwiaste^[7].

Liście: Mieczowate, podobne do liści kosaćca^[8], płaskie do obłych i nitkowatych^[4]. Liście skupione są u nasady pędu, wyrastają skrętolegle^[4] naprzemianlegle lub w dwóch rzędach^[9]. U części gatunków języczek liściowy jest obecny, u innych nie^[6]. Blaszka i pochwa liściowa różnie wykształcone (gładkie, szorstkie, orzęsione), zgrubiałe u nasady lub nie, liście różnie zakończone (kapturkowato, szydlaście, ostro lub tępo) – cechy budowy liścia są istotną cechą diagnostyczną^[8].

Kwiaty: Skupione w szczytowy kwiatostan na bezlistnej łodydze (głąbiku). Gęste i krótkie kłosy lub główki^[9] tworzone są przez ciasno wyrastające przysadki, które w dole kwiatostanu są płonne i tylko z kątów górnych przysadek rozwijają się pojedyncze kwiaty^[4]. Zewnętrzny okółek okwiatu ma symetrię grzbiecistą – dwa listki są zielone, a jeden jest błoniasty i wyraźnie większy od pozostałych (otula rozwijający się kwiat)^[9]. Wewnętyrzny okółek ma trzy okazałe, choć krótkotrwałe, symetryczne listki z wyraźnym paznokciem. Listki te zwykle są żółte, czasem białe^[4], rzadko niebieskie^[6]. Pręcikowie składa się z dwóch okółków. Zewnętrzny to trzy prątniczki, często rozgałęzione widełkowato, rzadziej nitkowate lub zanikłe^[9], zwykle owłosione^[4]. Pręciki okółka wewnętrznego zrośnięte są z listkami okwiatu. Słupek z trzech zrośniętych owocolistków^[9]. Walcowata szyjka słupka na szczycie z trójdzielnym znamieniem^[4].

Owoce: Wielonasienne, cienkościenne torebki otwierdzające się wzdłuż trzech szwów^[4]^[9]. Nasiona jajowate do kulistych od 0,3 do 1 mm średnicy, wyjątkowo do 4 mm, z prążkowaną łupiną nasienną^[4].

Systematyka

Rodzaj wyodrębniany jest w monotypową podrodzinę Xyridoideae Arnott w obrębie rodziny łuczydłowatych Xyridaceae C. Agardh^[2].

Wykaz gatunków^[6]

Xyris aberdarica Malme
Xyris acrophila Malme
Xyris affinis Welw. ex Rendle
Xyris albescens Steyerm.
Xyris almae Kral & Wand.
Xyris ambigua Beyr. ex Kunth
Xyris amorimii Kral
Xyris anamariae Wand. & Kral
Xyris anceps Lam.
Xyris andina Malme
Xyris angularis N.E.Br.
Xyris angustifolia De Wild. & T.Durand
Xyris anisophylla Welw. ex Rendle
Xyris apureana Kral & L.B.Sm.
Xyris aquatica Idrobo & L.B.Sm.
Xyris aracamunae Kral
Xyris arachnoidea Maguire & L.B.Sm.
Xyris araracuarae Maguire & L.B.Sm.
Xyris archeri L.B.Sm. & Downs
Xyris aristata N.E.Br.
Xyris asperula Mart.
Xyris asterotricha Lock
Xyris atrata Malme
Xyris atriceps Malme
Xyris atrospicata Wand. & J.S.Guedes
Xyris atrovirida Doust & B.J.Conn
Xyris augusto-coburgii Szyszyl. ex Beck
Xyris aurea L.B.Sm. & Downs
Xyris bahiana Malme
Xyris baldwiniana Schult.
Xyris bampsii Lisowski
Xyris bancana Miq.
Xyris barteri N.E.Br.
Xyris bialata Malme
Xyris bicarinata Griseb.
Xyris bicephala Gleason
Xyris bicostata Maguire & L.B.Sm.
Xyris bissei Urquiola & Kral
Xyris bituberosa Phonsena & Chantar.
Xyris blanchetiana Malme
Xyris blepharophylla Mart.
Xyris boliviana Kral
Xyris borneensis Rendle
Xyris brachyfolia Kral & Wand.
Xyris brachysepala Kral
Xyris bracteata R.Br.
Xyris bracteicaulis E.P.Bicknell ex L.M.Campb.
Xyris brevifolia Michx.
Xyris buengkanensis Phonsena & Chantar.
Xyris byssacea Kral
Xyris cachimbensis L.B.Sm. & Downs
Xyris calcicola E.L.Bridges & Orzell
Xyris calderonii Kral, L.B.Sm. & Wand.
Xyris calostachys Paulsen ex Warm.
Xyris caparaoensis Wand.
Xyris capensis Thunb.
Xyris capillaris Malme
Xyris capnoides Malme
Xyris carinata Maguire & L.B.Sm.
Xyris caroliniana Walter
Xyris celiae L.B.Sm. & Downs
Xyris cervii E.D.Lozano & Wand.
Xyris chapmanii E.L.Bridges & Orzell
Xyris cheumatophila Doust & B.J.Conn
Xyris chimantae Kral & L.B.Sm.
Xyris ciliata Thunb.
Xyris cipoensis L.B.Sm. & Downs
Xyris columbiana Malme
Xyris complanata R.Br.
Xyris concinna N.E.Br.
Xyris confusa L.B.Sm. & Downs
Xyris congensis Büttner
Xyris connosepala Lanj. & Lindeman
Xyris consanguinea Kunth
Xyris consolida Kral & L.B.Sm.
Xyris contracta Maguire & L.B.Sm.
Xyris coronata Haines
Xyris correlliorum E.L.Bridges & Orzell
Xyris coutensis Wand. & Cerati
Xyris crassifunda Kral
Xyris cryptantha Maguire & L.B.Sm.
Xyris cuatrecasana Idrobo & L.B.Sm.
Xyris culmenicola Steyerm.
Xyris curassavica Kral & Urquiola
Xyris cylindrostachya Kral & Wand.
Xyris cyperoides Gleason
Xyris dardanoi Wand.
Xyris dawsonii L.B.Sm. & Downs
Xyris decipiens N.E.Br.
Xyris decussata Gleason
Xyris delicatula Maguire & L.B.Sm.
Xyris densa Malme
Xyris diamantinae Malme
Xyris diaphanobracteata Kral & Wand.
Xyris difformis Chapm.
Xyris dilatatiscapa Kral & Jans.-Jac.
Xyris dissimilis Malme
Xyris dissitifolia Kral & Wand.
Xyris disticha L.B.Sm. & Downs
Xyris downsiana L.B.Sm.
Xyris drummondii Malme
Xyris ednae Lock
Xyris egleri L.B.Sm. & Downs
Xyris ekmanii Malme
Xyris elegantula Malme
Xyris eleocharoides Kral & L.B.Sm.
Xyris elliottii Chapm.
Xyris emarginata Phonsena & Chantar.
Xyris erosa Lock
Xyris erubescens Rendle
Xyris esmeraldae Steyerm.
Xyris exigua Malme
Xyris exilis Doust & B.J.Conn
Xyris fallax Malme
Xyris ferreirae Kral
Xyris festucifolia Hepper
Xyris fibrosa Kral & Wand.
Xyris filifolia L.A.Nilsson
Xyris filiformis Lam.
Xyris fimbriata Elliott
Xyris flabelliformis Chapm.
Xyris flexifolia R.Br.
Xyris floridana (Kral) E.L.Bridges & Orzell
Xyris foliolata L.A.Nilsson
Xyris formosana Hayata
Xyris fredericoi Wand.
Xyris frequens Maguire & L.B.Sm.
Xyris friesii Malme
Xyris frondosa Maguire & L.B.Sm.
Xyris fugaciflora Rendle
Xyris fuliginea Kral & L.B.Sm.
Xyris fusca L.A.Nilsson
Xyris gerrardii N.E.Br.
Xyris glandacea L.A.Nilsson
Xyris globosa L.A.Nilsson
Xyris glochidiata Kral & L.B.Sm.
Xyris gongylospica Kral
Xyris gossweileri Malme
Xyris goyazensis Malme
Xyris gracilis R.Br.
Xyris gracillima F.Muell.
Xyris graminosa Pohl ex Mart.
Xyris grandiceps Griseb.
Xyris grandis Ridl.
Xyris graniticola Kral
Xyris graomogolensis Wand. & Kral
Xyris grisebachii Malme
Xyris guaranitica Malme
Xyris guianensis Steud.
Xyris guillauminii Conert
Xyris guillenii Kral
Xyris harleyi Kral & L.B.Sm.
Xyris hatschhachii L.B.Sm. & Downs
Xyris hilariana Malme
Xyris huberi Kral & L.B.Sm.
Xyris huillensis Rendle
Xyris humpatensis N.E.Br.
Xyris hymenachne Mart.
Xyris hystrix Seub.
Xyris imitatrix Malme
Xyris inaequalis N.A.Wakef.
Xyris indica L.
Xyris indivisa N.A.Wakef.
Xyris insignis L.A.Nilsson
Xyris intersita Malme
Xyris involucrata Nees
Xyris isoetifolia Kral
Xyris itambensis Kral & Wand.
Xyris itatiayensis (Malme) Wand. & Sajo
Xyris jataiana Kral & Wand.
Xyris jolyi Wand. & Cerati
Xyris juncea R.Br.
Xyris juncifolia Maguire & L.B.Sm.
Xyris jupicai Rich.
Xyris kibaraensis Lisowski
Xyris kornasiana Brylska & Lisowski
Xyris kradungensis B.Hansen
Xyris kralii Wand.
Xyris kukenaniana Kral
Xyris kundelungensis Brylska
Xyris kwangolana P.A.Duvign. & Homes
Xyris labatii Rakoton., Callm. & Phillipson
Xyris lacera R.Br.
Xyris lacerata Pohl ex Seub.
Xyris laevigata L.A.Nilsson
Xyris lagoinhae Kral & L.B.Sm.
Xyris lanata R.Br.
Xyris laniceps Lock
Xyris lanuginosa Seub.
Xyris lanulobractea Steyerm.
Xyris laxiflora F.Muell.
Xyris laxifolia Mart.
Xyris lejolyana Lisowski
Xyris leonensis Hepper
Xyris liesneri Kral
Xyris linifolia P.Royen
Xyris lithophila Kral & L.B.Sm.
Xyris lobbii Rendle
Xyris lomatophylla Mart.
Xyris longibracteata Britton & P.Wilson
Xyris longifolia Mart.
Xyris longiscapa L.A.Nilsson
Xyris longisepala Kral
Xyris lucida Malme
Xyris luetzelburgii Malme
Xyris lugubris Malme
Xyris lutescens Kral & Wand.
Xyris macbrideana L.B.Sm. & Downs
Xyris machrisiana L.B.Sm. & Downs
Xyris madagascariensis Malme
Xyris makuensis N.E.Br.
Xyris mallocephala Lock
Xyris malmeana L.B.Sm.
Xyris mantuensis Urquiola & Kral
Xyris maparecida Wand., J.S.Guedes & Silva-Cobra
Xyris marginata Rendle
Xyris marojejyensis Lock, Rakoton., Callm. & Phillipson
Xyris maxima Doust & B.J.Conn
Xyris melanopoda L.B.Sm. & Downs
Xyris melanovaginata Kral & L.B.Sm.
Xyris mello-barretoi L.B.Sm. & Downs
Xyris membranibracteata Kral & L.B.Sm.
Xyris mentiens Lock
Xyris mertensiana Körn. ex Malme
Xyris metallica Klotzsch ex Seub.
Xyris mexiae Malme
Xyris mexicana S.Watson
Xyris mima L.B.Sm. & Downs
Xyris minarum Seub.
Xyris montana Ries
Xyris moraesii L.B.Sm. & Downs
Xyris morii Kral & L.B.Sm.
Xyris mucujensis Kral & L.B.Sm.
Xyris muelleri Malme
Xyris nanuzae Wand.
Xyris natalensis L.A.Nilsson
Xyris navicularis Griseb.
Xyris neblinae Maguire & L.B.Sm.
Xyris neglecta L.A.Nilsson
Xyris neocaledonica Rendle
Xyris nervata Wand. & N.Mota
Xyris nigra N.Mota & Wand.
Xyris nigrescens Kral
Xyris nigricans L.A.Nilsson
Xyris nilssonii Malme
Xyris nivea Welw. ex Rendle
Xyris nubigena Kunth
Xyris obcordata Kral & Wand.
Xyris oblata Kral & L.B.Sm.
Xyris obscura N.E.Br.
Xyris obtusiuscula L.A.Nilsson
Xyris oligantha Steud.
Xyris operculata Labill.
Xyris organensis Malme
Xyris ornithoptera Lock
Xyris oxylepis Idrobo & L.B.Sm.
Xyris paleacea Kral & Urquiola
Xyris pallidula Kral & Wand.
Xyris panacea L.C.Anderson & Kral
Xyris pancheri Rendle
Xyris paradisiaca Wand.
Xyris paraensis Poepp. ex Kunth
Xyris parvula Malme
Xyris pauciflora Willd.
Xyris pectinata Kral, L.B.Sm. & Wand.
Xyris peteri Poelln.
Xyris phaeocephala Kral & Wand.
Xyris picea Kral & Wand.
Xyris pilosa Kunth
Xyris piranii Wand.
Xyris pirapamae Wand. & J.S.Guedes
Xyris piraquarae L.B.Sm. & Downs
Xyris piresiana L.B.Sm. & Downs
Xyris plantaginea Mart.
Xyris platylepis Chapm.
Xyris platystachya Nilsson ex Malme
Xyris popeana Lisowski
Xyris porcata Lock
Xyris porphyrea Lock
Xyris pranceana Kral & Wand.
Xyris pratensis Maguire & L.B.Sm.
Xyris prolificans Kral
Xyris ptariana Steyerm.
Xyris pterygoblephara Steud.
Xyris pulchella Wand. & N.Mota
Xyris pumila Rendle
Xyris ramboi L.B.Sm. & Downs
Xyris regnellii L.A.Nilsson
Xyris rehmannii L.A.Nilsson
Xyris reitzii L.B.Sm. & Downs
Xyris retrorsifimbriata Kral & L.B.Sm.
Xyris rhodolepis (Malme) Lock
Xyris rigida Kunth
Xyris rigidiformis Malme
Xyris riopretensis N.Mota & Wand.
Xyris riparia Maguire & L.B.Sm.
Xyris roraimae Malme
Xyris rostrata Wand. & N.Mota
Xyris roycei N.A.Wakef.
Xyris rubella Malme
Xyris rubrolimbata Heimerl
Xyris rubromarginata Kral & L.B.Sm.
Xyris rupicola Kunth
Xyris sanguinea Verm. ex Malme
Xyris savanensis Miq.
Xyris scabridula Rendle
Xyris scabrifolia R.M.Harper
Xyris sceptrifera Kral & Wand.
Xyris schizachne Mart.
Xyris schliebenii Poelln.
Xyris schneeana L.B.Sm. & Steyerm.
Xyris scoparia N.Mota & Wand.
Xyris serotina Chapm.
Xyris setigera Oliv.
Xyris seubertii L.A.Nilsson
Xyris shepherdiana Wand. & J.S.Guedes
Xyris sincorana Kral & Wand.
Xyris smalliana Nash
Xyris sororia Kunth
Xyris sparsifolia Kral & L.B.Sm.
Xyris spathacea Lanj.
Xyris spathifolia Kral & Moffett
Xyris spectabilis Mart.
Xyris sphaerocephala Malme
Xyris spinulosa Kral & L.B.Sm.
Xyris spruceana Malme
Xyris stenocephala Malme
Xyris stenophylla L.A.Nilsson
Xyris stenophylloides Malme
Xyris stenostachya Steyerm.
Xyris straminea L.A.Nilsson
Xyris stricta Chapm.
Xyris subasperula Kral
Xyris subglabrata Malme
Xyris submetallica Kral
Xyris subsetigera Malme
Xyris subtilis Lock
Xyris subulata Ruiz & Pav.
Xyris subuniflora Malme
Xyris sulcatifolia Kral
Xyris surinamensis A.Spreng.
Xyris symoensii Brylska & Lisowski
Xyris tasmanica (D.I.Morris) Doust & B.J.Conn
Xyris tatei Malme
Xyris teinosperma Idrobo & L.B.Sm.
Xyris tenella Kunth
Xyris tennesseensis Kral
Xyris teres L.A.Nilsson
Xyris teretifolia R.Br.
Xyris terrestris Idrobo & L.B.Sm.
Xyris thailandica Phonsena & Chantar.
Xyris thysanolepis Maguire & L.B.Sm.
Xyris tomentosa L.B.Sm. & Downs
Xyris toronoana Kral
Xyris torta Sm.
Xyris tortilis Wand.
Xyris tortula Mart.
Xyris trachyphylla Mart.
Xyris trachysperma Kral & Duiv.
Xyris trichophylla Malme
Xyris tristis L.B.Sm. & Downs
Xyris tuberosa Ridl.
Xyris uleana Malme
Xyris uninervis Malme
Xyris unistriata Malme
Xyris ustulata L.A.Nilsson
Xyris vacillans Malme
Xyris valdeapiculata Kral
Xyris valida Malme
Xyris velutina N.Mota & Wand.
Xyris veruina Malme
Xyris vestita Malme
Xyris villosicarinata Kral & Wand.
Xyris vivipara Kunth
Xyris wallichii Kunth
Xyris wawrae Heimerl
Xyris welwitschii Rendle
Xyris witsenioides Oliv.
Xyris wurdackii Maguire & L.B.Sm.
Xyris xiphophylla Maguire & L.B.Sm.

Uwagi

↑ Według innego źródła różne gatunki Xyris stosowane są w tym celu przez Zulusów, którzy sporządzają napary z różnych części roślin^[10]. W ich kulturze wymioty pełnią funkcję oczyszczającą, a mężczyźni wymiotując rytualnie pozbywają się tkwiącego w nich zła^[11].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Xyris. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-12-09].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Xyris Gronovius in C. Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-12-09].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 986, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Xyris Gronov. ex L.. [w:] Plants of the World Online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-09].
↑ ^a ^b Phongsak Phonsena, Pranom Chantaranothai, Amornrat Meesawat. Revision of Xyris L. (Xyridaceae) in Thailand. „Thai For. Bull. (Bot.)”. 41, s. 102–139, 2013.
↑ ^a ^b ^c Kral R.. The genus Xyris (Xyridaceae) in Venezuela and contiguous northern South America. „Ann. Missouri Bot. Gard.”. 75, s. 522-722, 1988.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Rośliny kwiatowe. Wielka Encyklopedia Przyrody 2. Warszawa: Muza SA, s. 462-463. ISBN 83-7079-779-2.
↑ Herbert Parkes Riley: Families of flowering plants of Southern Africa. University of Kentucky Press, 1963, s. 199. (ang.).
↑ Axel-Ivar Berglund: Zulu Thought-patterns and Symbolism. C. Hurst & Co, 1976, s. 292. (ang.).
↑ Xyris capensis. [w:] PlantZAfrica.com [on-line]. [dostęp 2019-12-09].
↑ Chrostopher D.K. Cook i in.: Water plants of the world. The Hague: Dr W. Junk B.V. Publishers, 1974, s. 545. ISBN 90-6193-024-3.
↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 502. (pol.).