Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej
W II Rzeczypospolitej dominującą pozycję zajmował Kościół katolicki i przez okres międzywojnia zwiększył się udział jego wyznawców w społeczeństwie. Pomimo tego inne wyznania odgrywały znaczącą rolę. Oprócz Kościoła katolickiego w latach 1919–1939 tylko sześć związków religijnych zostało uznanych prawnie. Różnica pomiędzy związkiem uznawanym prawnie, a nieuznawanym polegała na tym, że pierwszy posiadał osobowość prawną. Związki nieuznawane swój byt prawny wywodziły wyłącznie z prawa do wolności wyznania i sumienia[1].
Podczas spisu ludności w roku 1931 w II RP największe grupy wyznaniowe stanowili wyznawcy 5 wyznań: katolicy obrządku łacińskiego (64,8%), prawosławni (11,8%), grekokatolicy (10,4%), wyznawcy judaizmu (9,8%) i protestanci (2,6%) – łącznie osoby wierzące stanowiły ponad 99% ludności. W spisie tym do protestantów zaliczano: luteran, kalwinistów, metodystów, baptystów, adwentystów, irwingian, wyznania zielonoświątkowe i ruch badacki[2].
Sytuację prawną związków wyznaniowych komplikował brak uregulowania prawa wyznaniowego w Polsce międzywojennej odrębną ustawą, nie nastąpiła też jego prawna unifikacja. Skutkiem tego prawo różnie interpretowano. Według koncepcji Ministerstwa Sprawiedliwości uprawnienia nadane przez jednego z zaborców obowiązywały w całym kraju. Według koncepcji Ministerstwa WRiOP obowiązywało prawo dzielnicowe co oznacza, że w każdym byłym zaborze obowiązywały inne przepisy. Na terenie byłego zaboru rosyjskiego związki wyznaniowe mogły funkcjonować na podstawie carskiego ukazu tolerancyjnego z 17 października 1906 roku[a]. Na terenie byłego zaboru austriackiego związkom wyznaniowym przysługiwało prawo do urządzania nabożeństw domowych. Natomiast na terenie byłego zaboru pruskiego w oparciu o przepisy Zbioru ustaw pruskich.
Konstytucja marcowa w art. 114 zakładała zasadę równouprawnienia wyznań uznanych prawnie, przy jednoczesnym przyznaniu Kościołowi katolickiemu uprzywilejowanej pozycji wśród wyznań równouprawnionych (primus inter pares). Pozycja Kościoła katolickiego przyczyniła się do tego, że w praktyce w okresie międzywojennym nie uznano de iure ani jednego Kościoła lub związków wyznaniowego z dotychczas nie uznanych, mimo że taki nakaz był zawarty w art. 116 Konstytucji[3].
Związki wyznaniowe uznane prawnie
- Kościół katolicki – Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską popisany 10 lutego 1925 w Rzymie, ratyfikowany przez rząd 27 marca 1925.
- Żydowski Związek Wyznaniowy – rozporządzenie Ministra WRiOP z dnia 5 kwietnia 1928 roku[4].
- Wschodni Kościół Staroobrzędowy – uznany rozporządzeniem Prezydenta z dnia 22 marca 1928 roku[5].
- Muzułmański Związek Religijny – ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 roku[5]
- Karaimski Związek Religijny – ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 roku[5]
- Kościół Ewangelicko-Augsburski – działał w oparciu o dekret Prezydenta z dnia 25 listopada 1936 roku[6].
- Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – podstawą prawną był dekret Prezydenta RP z dnia 18 listopada 1938 roku[1], wcześniej od 1923 r. Tymczasowe przepisy o stosunku rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce[7] .
Związki wyznaniowe uznane de facto
Związki wyznaniowe nieposiadające uregulowania odrębnym aktem prawnym
27 wyznań nie doczekało się uregulowania swojej sytuacji prawnej odrębną ustawą i działało w oparciu o przepisy byłych państw zaborczych lub prawo o stowarzyszeniach[8].
- Kościół Ewangelicko-Reformowany – działał w oparciu o ukaz carski z dnia 8 lutego 1849 roku, działał tylko i wyłącznie na terenie byłego zaboru rosyjskiego[9].
- Wileński Kościół Ewangelicko-Reformowany – działał wyłącznie na terenie byłego zaboru rosyjskiego[9].
- Ewangelicki Kościół Unijny w Polsce – działał wyłącznie na terenie byłego zaboru pruskiego w oparciu o dekret króla pruskiego z dnia 27 września 1817 roku[9].
- Ewangelicki Kościół Unijny na polskim Górnym Śląsku – działał w oparciu o ustawę śląską z dnia 16 lipca 1937 roku[10].
- Kościół Ewangelicko-Luterski w Polsce Zachodniej – działał w oparciu o ustawę pruską z dnia 23 maja 1908 roku[10].
- Kościół Ewangelicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania Województw Południowych – działał wyłącznie na terenie byłej Galicji w oparciu o patent cesarski z dnia 8 kwietnia 1861 roku[10].
- Hernhuci, czyli Bracia morawscy – działali w województwach południowych i cieszyńskiej części województwa śląskiego w oparciu o rozporządzenie Ministerstwa Wyznań i Oświaty z dnia 25 listopada 1936 roku[10].
- Polski Kościół Starokatolicki – działał na terenie byłego zaboru austriackiego w oparciu o rozporządzenie Ministra Wyznań i Oświaty z dnia 20 maja 1874[10].
- Starokatolicki Kościół Mariawitów – działał wyłącznie na terenie byłego zaboru rosyjskiego w oparciu o ukaz carski z dnia 11 marca 1912 roku[11].
- Menonici – działali na terenie byłego zaboru rosyjskiego w oparciu o ukaz carski z dnia 8 lutego 1849 roku[11].
- Wschodni Kościół Staroobrzędowy („popowcy”) – odłam staroobrzędowców działający w oparciu o ukaz z dnia 17 października 1906 roku[12].
- Związek Słowiańskich Zborów Baptystów – działał na terenie byłego zaboru rosyjskiego w oparciu o rozporządzenie z dnia 29 września 1879 roku[13].
- Unia Zborów Baptystów Języka Niemieckiego – działała na terenie byłego zaboru pruskiego w oparciu o ustawę z dnia 7 lipca 1875 roku[13].
- Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Baptystów – działało w oparciu o reskrypt Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 22 stycznia 1875 roku[13].
- Związek Chrześcijan Wiary Ewangelicznej (zielonoświątkowcy) – działał na terenie byłego zaboru rosyjskiego w oparciu o rozporządzenie z dnia 29 września 1879 roku; oznacza to, że zielonoświątkowcy byli traktowani jako baptyści[13].
- Związek Słowiańskich Zborów Ewangelicznych Chrześcijan – działał w oparciu o ukaz carski z dnia 17 października 1906 roku[13].
- Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Ewangelicznych Chrześcijan – działało w oparciu o ukaz carski z dnia 17 października 1906 roku[13].
- Ewangeliczni Chrześcijanie Języka Niemieckiego (ewangeliczni chrześcijanie) – działali w oparciu o ukaz carski z 17 października 1906 roku[13].
- Wolni Ewangeliczni Chrześcijanie („bracia plymuccy”) – działali w oparciu o ukaz carski z 17 października 1906 roku[14].
- Unia Zborów Adwentystów Dnia Siódmego – decyzja MWRiOP z 16 lutego 1922 roku zaliczyła adwentystów do tzw. wyznań tolerowanych[15].
- Ewangeliczni Chrześcijanie Dnia Siódmego – działali w oparciu o tę samą podstawę prawną, co Adwentyści Dnia Siódmego[16].
- Reformowany Zbór Adwentystów Dnia Siódmego – działali w oparciu o tę samą podstawę prawną, co Adwentyści Dnia Siódmego[16].
- Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego – działali w oparciu o „Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego – Grupa II” zarejestrowane przez Czesława Kasprzykowskiego[17].
- Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego „Epifania” – w latach 1925–1935 działali w oparciu o „Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego – Grupa II” zarejestrowane przez Czesława Kasprzykowskiego[18]. Po odejściu Kasprzykowskiego utracili rejestrację na rzecz Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego[17].
- Zjednoczenie Badaczy Pisma Świętego – działali na mocy reskryptu nr 2167/5, wydanego 20 maja 1913 roku przez Gieorgija Skałona generała-gubernatora Warszawy[19].
- Kościół Anglikański – działał w byłym zaborze rosyjskim w oparciu o reskrypt Ministra WRiOP z dnia 15 marca 1920 roku[20].
- Zbór Ewangelicznych Chrześcijan w Duchu Apostolskim – działali na terenie byłego zaboru rosyjskiego, sytuacja prawna tego związku nie jest jasna[21].
Związki wyznaniowe tolerowane na podstawie art. 111 i 112 Konstytucji
- Wolny Kościół Luterski
- Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki
- Zjednoczenie Kościołów Chrystusowych
- Wolnoreligijny Zbór Miłości „Agape”
- Stowarzyszenie Żydów-Chrześcijan[b]
- Bracia Apostolscy (irwingianie)
- Niemieccy Katolicy
- Wolnomyśliciele Religijni
- Stefanowcy
- Karpowcy
- Darbyści
- Mariawici
- Muraszkowcy[21]
- Wolni Badacze Pisma Świętego (w roku 1929 wystąpili o rejestrację na terenie całego kraju ale wniosek został odrzucony[22], rejestrowano tylko poszczególne zbory np. w 1938 roku w Białymstoku[18]).
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Treść ukazu: „Osobom, które porzuciły wyznanie prawosławne, daje się prawo wyznawania ich wiary i praktykowania obrzędów religijnych podług przepisów ich wyznania, jak również tworzenia przez nie w sposób niżej wskazany gmin wyznaniowych”. Prawo to zezwalało na zmianę wyznania wszystkim, bez względu jakie wyznanie opuszczali, ustawodawca nawiązał do prawosławia gdyż w Rosji była to religia dominująca (Dyspozycja senatu Nr 5982 z 2 czerwca 1906).
- ↑ Stowarzyszenie założone w 1930 roku w ramach Kościoła Anglikańskiego, którego celem było połączenie mniejszych związków wyznaniowych zajmujących się nawracaniem Żydów na chrześcijaństwo. Statut stowarzyszenia podpisali ks. Herman Charles Carpenter i ks. J.E. Landsman z Misji Anglikańskiej oraz pastor Piotr Gorodiszcz i ks. Józef Fajans z Misji Barbikańskiej. Ze względu na osobiste ambicje obu stron projekt nie odniósł sukcesów gdyż nie doszło na szerszą skalę do konsolidacji działań na polu nawracania Żydów. W 1934 roku pastor Gorodiszcz, pełniący w stowarzyszeniu funkcję skarbnika poinformował listownie o swojej rezygnacji – tym samym Stowarzyszenie Żydów-Chrześcijan upadło. (Tomasz Wiśniewski, Konwersje Żydów na ziemiach polskich, Uniw. A. Mickiewicza, 2011, Poznań, s. 66.)
Przypisy
- ↑ a b c d e Wysoczański 1969 ↓, s. 78.
- ↑ Polska. Kościoły i związki wyznaniowe, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-09-13] .
- ↑ Wiktor Wysoczański: Konstytucja marcowa a wolność wyznania. polskokatolicki.pl, 1969. [dostęp 2018-03-23].
- ↑ Wysoczański 1969 ↓, s. 76–77.
- ↑ a b c Wysoczański 1969 ↓, s. 77.
- ↑ Wysoczański 1969 ↓, s. 77–78.
- ↑ Mironowicz 2005 ↓.
- ↑ Wysoczański 1969 ↓, s. 70–71.
- ↑ a b c Wysoczański 1969 ↓, s. 71.
- ↑ a b c d e Wysoczański 1969 ↓, s. 72.
- ↑ a b Wysoczański 1969 ↓, s. 73.
- ↑ Wysoczański 1969 ↓, s. 73–74.
- ↑ a b c d e f g Wysoczański 1969 ↓, s. 74.
- ↑ Wysoczański 1969 ↓, s. 74–75.
- ↑ Łyko 2000 ↓, s. 82.
- ↑ a b Wysoczański 1969 ↓, s. 75.
- ↑ a b Grzesik 2015 ↓, s. 85.
- ↑ a b Badacze Pisma Świętego – zbór Białystok: Historia ruchu Badaczy Pisma Świętego. 2011. [dostęp 2017-02-01].
- ↑ Pałka 2005 ↓, s. 147–150.
- ↑ Wysoczański 1969 ↓, s. 75–76.
- ↑ a b Wysoczański 1969 ↓, s. 76.
- ↑ Ciecieląg i in. 2016 ↓, s. 132.
Bibliografia
- Paweł Ciecieląg, Grzegorz Gudaszewski, Mikołaj Haponiuk, Wojciech Sadłoń, Karol Sobestiański, Wioletta Zwalińska: Wyznania religijne w Polsce 2012-2014. Warszawa: GUS, 2016, s. 71-72. ISBN 978-83-7027-612-6.
- Julian Grzesik: Świecki Ruch Misyjny Epifania przekształcony na osobę prawną (wyd. II). Lublin: SOWA Sp. z o.o., 2015, seria: Historia ruchu Badaczy Pisma Świętego. ISBN 978-83-606602-7-0.
- Zachariasz Łyko: Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. Historia, nauka, ustrój, posłannictwo. Warszawa: Znaki Czasu, 2000, s. 1–525. ISBN 83-87188-82-4.
- Antoni Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2005. ISBN 83-7431-046-4.
- Damian Pałka. Warunki dialogu Kościoła katolickiego z Żydami w II Rzeczypospolitej. „Poznańskie Studia Teologiczne”. 18, s. 141–155, 2005. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza.
- Wiktor Wysoczański. System zwierzchnictwa państwowego nad związkami wyznaniowymi w Polsce lat 1918–1939. „Rocznik Teologiczny”. XI. 2, s. 67–97, 1969.
Linki zewnętrzne
- Adam Pądzik: Wyznania II Rzeczpospolitej. jpilsudski.org, 2012.